წიგნიდან: „ჩვენი ეკლესია და ჩვენი ბავშვები“ თავი I
„ქრისტიანული აღზრდის მიზანი“
ამ თავს გარკვეული ეჭვით ვიწყებ, რადგან სხვა თავებთან შედარებით, ის უფრო მეტად ჩემს პირად შეხედულებებსა და ჩემს, როგორც დედისა და პედაგოგის, სუბიექტურ გამოცდილებას ასახავს. სავსებით შესაძლებელია არსებობდეს განსხვავებული შეხედულება, რომელიც საკითხს უფრო ღრმად აშუქებს. ვაითუ, მხედველობიდან გამომრჩა ზოგი მოსაზრება ან აზრი, ამიტომ ჩემი თხრობა, შეიძლება, არასრული და არაზუსტი აღმოჩნდეს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ყოველმა ადამიანმა, რომელიც რელიგიური აღზრდითაა დაკავებული, უნდა გაიაზროს და გააცნობიეროს ჩვენი სარწმუნოებრივი სწავლების ძირითადი პრინციპები, თავისი დამოკიდებულება ცხოვრებისადმი და ყველაფერი ეს თავისი გამოცდილებისა და ცოდნის შესაბამისად ჩამოაყალიბოს. ამ პროცესში ყოველთვის არის რაღაც პირადული. თქვენ შეგიძლიათ სხვას მხოლოდ ის ასწავლოთ, რაც თქვენი შემადგენელი გახდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყოველთვის არსებობს საშიშროება, საკუთარი მცდარი მოსაზრებანი და განათლების სფეროს ხარვეზები სხვას მოახვიო თავს. ასეა თუ ისე, მრავალწლიანი პედაგოგიური მუშაობის შედეგად ჩემთვის ქრისტიანული აღზრდის რამდენიმე მთავარი მიზანი და ამოცანა გამოიკვეთა.
„ღვთის რეალობის შეგრძნება“
პირველი, ძირითადი, უაღრესად არსებითი და რთული ამოცანა, რომელიც ქრისტიანი აღმზრდელის წინაშე დგას – ესაა ბავშვში ღვთის რეალობის შეგრძნების გაღვიძება. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მთავარია, ბავშვს დაეხმარო შეიცნოს ღმერთი, და არა მხოლოდ ცოდნა მიიღოს მასზე. სწორედ ეს განცდა ღვთის რეალობისა თანამედროვე საზოგადოებაში თითქმის საერთოდ დაკარგულია. მახსოვს, ერთმა სტუდენტმა მითხრა: „ის კი არა, თითქოს არ მწამს ღმერთის, მაგრამ ისეთი არარეალური მგონია…“ მრავალი ადამიანი, რომელიც სულაც არ არის პრინციპული ათეისტი, უბრალოდ ვერ შეიგრძნობს ღმერთს, მის მეუფებას, მის არსებობას საკუთარ ცხოვრებაში, როგორც რეალური პიროვნებისა, ვისთანაც გარკვეული ურთიერთობა აკავშირებს. მრავალი ქრისტიანის – მართლმადიდებლის, კათოლიკესა თუ პროტესტანტისათვის – უფრო რეალური საეკლესიო წეს-ჩვეულებები, ზნეობრივი ღირებულებები, ეთნიკური და ეროვნული ტრადიციებია, ვიდრე უბრალო ფაქტი ღვთის არსებობისა და იმისა, რომ მისი არსებობა ჩვენს ცხოვრებაში საგრძნობია და რომ თითოეული ჩვენგანი მასთანაა დაკავშირებული. ვფიქრობ, ღვთაებრივი მყოფობის რეალობა ცოცხლად სწორედ მაშინ განიცდებოდა, როცა იესო ქრისტე ადამიანებს კურნავდა. სახარების იმ ეპიზოდში, სადაც მოთხრობილია ბრმის განკურნების შესახებაა (იოან. 9), მაცხოვარი კაცს ეკითხება: „შენ გრწამსა ძე ღვთისა?“ მან მიუგო: „ვინ არს იგი უფალო, რათა მრწმენეს იგი?“ იესომ უთხრა: „იხილე იგი, და რომელი იტყვის შენ თანა, იგი არს“. მან უპასუხა: „მრწამს უფალო“. იესო არ მოითხოვდა რწმენის ზუსტ განმარტებას, ეძიებდა არა „ცოდნას ღვთის შესახებ“, არამედ აღიარებას ღვთის ძალისა, რომელიც ბრმის ცხოვრებაში გაცხადდა. ადამიანისათვის ნებისმიერ ასაკში არსებობს ორი შესაძლებლობა: ან ცხოვრება და აზროვნება ღვთის თანამყოფობის რეალობის განცდით, ან ამ განცდის გარეშე. სამი წლის ბავშვისათვის, რომელიც მისი ახლობლების ცოცხალი რწმენითაა გარემოცული, განცხადება – „ღმერთი არსებობს“ – ისეთივე რეალობაა, როგორც კატა ან ძაღლი, სიბნელე ან სინათლე. პირველ ხანებში შეიძლება იგი ღმერთს ფიზიკურ ობიექტებთან აიგივებდეს: ხატთან, სურათთან, ცასთან, წმიდა ზიარებასთან, მაგრამ ეს ღვთის შესახებ რაციონალური წარმოდგენა კი არ არის, არამედ მისი ჭეშმარიტი შემეცნება. ბავშვებისათვის ღმერთზე ასეთი „გრძნობისმიერი“ წარმოდგენა ბევრად უფრო რეალურია, ვიდრე ნებისმიერი, თუნდაც ყველაზე მარტივი აბსტრაქტული განსაზღვრება. ღვთის შესახებ ნებისმიერი აზრი, რომლის გადაცემასაც ბავშვებისათვის ვესწრაფვით, მან შეიძლება აზროვნების მხოლოდ გარკვეულ დონეზე აითვისოს, რაც უფროსის აზროვნებისაგან ძლიერ განსხვავდება. თუ სამი წლის ბავშვს ვეუბნებით, რომ „ღმერთმა შექმნა ყვავილები“, ან „ღმერთმა შექმნა ცხოველები, მზე, მე და შენ…“ მან, შესაძლოა, ღმერთი დიდი ადამიანის სახით წარმოიდგინოს, რომელიც ზის და ამ ყველაფერს ერთი მეორის მიყოლებით ქმნის. ღვთის შესახებ ამგვარი წარმოდგენა სახიფათოდ არ უნდა ჩავთვალოთ. ბავშვი გაიზრდება და ამ სახებას დაივიწყებს. მთავარია, რომ უფროსი, რომელსაც პატარა ენდობა, ეხმარება დაამყაროს კავშირი იმასთან, რაც ბავშვმა შეხებით, ყნოსვითა და სმენით იცის, და ღმერთს შორის. ბავშვის გარემოცვაში უშუალოდ არსებული ღვთის რეალობის ფიზიკური გამოხატულება (ხატები, სურათები და სხვ.) მისი გამოცდილების ნაწილი ხდება, პატარა ბავშვი კი ყოველივე იმის რეალობას, რასაც ის იმეცნებს, ძლიერად და უშუალოდ განიცდის. აღქმისა და წარმოსახვის ასეთი სიცხოველე შემდგომ, მე მგონი, ქრება. კარგ მაგალითად იმისა, თუ რამდენად ცოცხლად განიცდიან ბავშვები ღმერთის რეალობას, გამოდგება სამი წლის ბიჭუნა, რომელსაც ვიცნობდი. მას მერე, რაც დედასთან ერთად წარმოთქვა ძილად მისვლის მოკლე ლოცვა, ფანჯარაში გაიხედა, ზეცას ხელი დაუქნია და თქვა: „ღამე მშვიდობისა, ღმერთო“. ბავშვი, რომლისთვისაც უცნობია ღვთის რეალობის ეს განცდა, ღვთის არსებობასაც ასევე უბრალოდ აღიქვამს. სამყარო „ღმერთის გარეშე“ მისთვის ისევე რეალური და მრავალფეროვანი იქნება, ხოლო ცხოვრება სიხარულით აღსავსე, თუ კი მშობლები სიყვარულისა და უსაფრთხოების ატმოსფეროს შეუქმნიან. ბავშვისათვის „იდეები“ დიდად მნიშვნელოვანი არაა, ხოლო რელიგიური აღზრდის უქონლობა იმდენად იქნება შესამჩნევი, რამდენადეც, მაგალითად, ნაკლებად კულტურული ოჯახების შვილებში კითხვის ჩვევის უქონლობა. თუმცა „ღმერთის არსებობა“, თუ ეს ოჯახში სიყვარულის ნაკლებობით იქნება გამოხატული, მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს ბავშვზე იქ გამეფებული ღელვით, შფოთით, შიშით. როდესაც ბავშვი წაომიზრდება, მისთვის ძალზე მნიშვნელოვანი ხდება „რეალურის“ „არარეალურისაგან“ გამიჯვნა. ნებისმიერი ამბავი, რომელსაც შვიდი-რვა წლის ბავშვი ისმენს, ბადებს კითხვას: „ეს მართალია?“ ხშირად ბავშვი ცდილობს, გაარკვიოს, რამდენად არის ჭეშმარიტი ის, რაც არ ემთხვევა მის მიერ დაგროვილ გამოცდილებას. ამ შემთხვევაში ბავშვში ღვთის რეალობის გრძნობის ჩანერგვა მნიშვნელოვანწილად რთულდება. შვიდიდან ცხრა წლამდე ასაკში, მართალია. პრიმიტიულ დონეზე, მაგრამ ბავშვები მაინც რაციონალისტურები ხდებიან. მათში ძლიერაა გამოხატული ინტერესი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირებისადმი, მაგრამ ჯერ კიდევ სუსტად აქვთ განვითარებული აბსტრაქტული აზროვნება. რვა წლის ბავშვი არ დაიჯერებს, ღმერთი რომ სადღაც ღრუბლებს მიღმა იმყოფება, მაგრამ უფროსების მიერ მისთვის იმის ახსნა, თუ რას ვუწოდებთ ჩვენ „ზეცას“, ასევე არარეალური იქნება. ამ ასაკის ბავშვებისათვის ღმერთის რეალობის განცდის გადაცემას ერთიორად ართულებს ის, რომ ისინი ზნეობრივი რიგორიზმისაკენ არიან მიდრეკილნი და ახასიათებთ იუმორის სპეციფიკური გრძნობა, რომელსაც უფროსები ხშირად ვერ იგებენ. ბავშვების რელიგიური აღზრდა ამ ასაკში იმის გამოც რთულდება, რომ ჩვენ ხშირად მივმართავთ რელიგიურ შეგონებებს და არ ვცდილობთ ისინი იმას დავუკავშიროთ, რასაც ბავშვი ყოფით ცხოვრებაში იმეცნებს და აღიქვამს, რის გამოც ღვთის რეალობის შეგრძნება სუსტდება.
საკვირაო სკოლის გაკვეთილები განყენებული იდეების, ცოდნისა და ინფორმაციის ნაკრებად იქცევა, ხშირად ბავშვი უფრო მიმზიდველ და ამაღელვებელ ცოდნას სკოლაში, ტელევიზორიდან ან მეგობრების წრეში იძენს. მაგალითად, რა უფრო რეალურია ბავშვისათვის: ბიბლიური ისტორიები სასწაულებრივი კურნების შესახებ, თუ მისი საკუთარი გამოცდილება – ექიმები, აცრები, საავადმყოფოები? თუ ღმერთი არსებობს სასწაულებრივი კურნებისას და არ არსებობს ჩვეულებრივ მედიცინაში, ღმერთის რეალურობის განცდა ბევრად სუსტდება. როდესაც ბავშვი გარდამავალ ასაკს აღწევს, ღმერთის რეალობის შეგრძნება უფრო და უფრო ბუნდოვანი ხდება. მოზარდის ცხოვრება ისეთი ინტერესებითა და ემოციებითაა აღსავსე, რომელთაც არაფერი აქვს საერთო იმასთან, რასაც ისინი რელიგიის ქვეშ გულისხმობენ. დავიწყებას ეძლევა ყოველდღიური ლოცვა, რადგან მშობლები ამას ყურადღებას აღარ აქცევენ (მართლაც, ლოცვა ისეთივე ჩვევად არ უნდა იქცეს, როგორიც კბილების ხეხვა!). რელიგია ხშირად ტაძარში სიარულთან და გარეგნული წესებისა და ჩვევების დაცვასთან იგივდება. მოზარდები მიიჩნევენ – და ესაა ყველაზე ცუდი – რომ ეს მათთვის საჭირო არ არის. სწორედ მაშინ, როდესაც ბავშვები დამოუკიდებელ, თუმცა ჯერ კიდევ უმწიფარ აზროვნებას და საკუთარ თავში პიროვნების აღმოჩენას იწყებენ, თუნდაც ეს ეგოცენტრულად ხდებოდეს, რელიგიის შესახებ მათ ხშირად ავტორიტარული სტილით ელაპარაკებიან: „ბიბლია ამბობს“… „ეკლესია გვასწავლის“… „მოძღვარი ბრძანებს…“ არავინ ცდილობს აუხსნას მათ, ეს ყველაფერი რას ნიშნავს პირადად მათთვის, როგორ ეთანხმება მათ აზროვნებას, საჭიროებს თუ არა მათ მოწონებას და მაინც, სწორედ ამ ასაკის ბავშვებისგან შეიძლება ველოდოთ პირველად სიღრმისეულ გამოხმაურებას, ნამდვილ გაგებას იმისა, თუ რა არის რელიგია, – რელიგიური აზროვნებისა და გრძნობის უნარის გამოვლენას. დავეხმაროთ ბავშვს, შეიგრძნოს ღვთის რეალობა – ესაა მთელი ჩვენი ცხოვრების მიზანი. რა თქმა უნდა, ვერანაირი სახელმძღვანელოები, გაკვეთილები თუ შეგონებანი თავისთავად ბავშვს ამ გრძნობას ვერ ჩაუნერგავენ, მაგრამ მაინც, დარწმუნებული ვარ, მასწავლებელს ეს მიზანი ყოველთვის უნდა ახსოვდეს, ეს უნდა იყოს ჩვენი ყველა სასწავლო მეთოდისა და გაკვეთილის ჭეშმარიტი კრიტერიუმი.
„მარტო არა ხარ”
ქრისტიანული ცხოვრების მართლმადიდებლური გამოცდილება გვასწავლის, რომ ადამიანი ღვთის წინაშე მარტო არაა. ღმერთთან შეიძლება ვიყოთ მხოლოდ ჩვენ, ყველა ერთად. ჩვენ ყველანი ღვთის გარშემო შემოკრებილნი ვართ. არსით ერთნი ვართ, ერთი სხეული. ოჯახის ციცქნა უჯრედი, მეგობრების ფართო წრე, ერი, ეკლესია – ეს ყოველივე ერთობის გამოვლინებებია, ყოველ დონეზე ეს პოტენციური რელიგიური გამოცდილებაა, და თუკი ის ქრისტიანული აღზრდის ნაწილი არ გახდა, ესე იგი, რაღაც შეცდომაა დაშვებული. ტაძართან არსებულ საბავშვო ბაღში თამაში, საკვირაო სკოლის გაკვეთილებზე მოზარდის მიერ ათვისებულის რეალიზაცია მეგობრებთან და მეზობლებთან ურთუერთობაში, საზოგადოებისა და ერის წინაშე პასუხიმგებლობის გაცნობიერება, ეკლესიურ ცხოვრებასთან ზიარება – ეს ყველაფერი იმ ერთობის გამოცდილების ნაწილებია, რომელიც სრულად ეკლესიაში მოიპოვება. ერთიანი სხეულის თანაზიარობის ეს გამოცდილება რელიგიური ზრდის საფუძველს წარმოადგენს. ბავშვი, რომელიც ოჯახს გარეთ იზრდება, სასტიკ სირთულეებს განიცდის, იტანჯება სულიერად და ფიზიკურადაც კი. როდესაც 3-4 წლის ბავშვები საბავშვო ბაღში მიდიან, ყველაზე დიდ შთაბეჭდილებას ზღაპარი კი არ ახდენს, აღმზრდლემა რომ უამბო, არამედ ერთობლივი თამაში, სიმღერა, მოქმედება – თვით ფაქტი ჯგუფთან ერთობისა. რუტინული მოქმდებები, რომლებიც ესოდენ ძნელია ასწავლო შინ – ქურთუკი თავის ადგილზე ჩამოკიდოს, სკამი უხმაუროდ მისწიოს, – მიმზიდველი ხდება, როცა ბავშვი აკეთებს ამას, „როგორც ყველა”, როცა ჯგუფის წევრი ხდება. კლასში მოსწავლეთა ოპტიმალური რაოდენობა ისაა, როდესაც ბავშვები შეწყობილად მომუშავე ჯგუფად იქცევიან, მასწავლებელი კი – ამ ჯგუფის წევრია. საუკეთესო პედაგოგიური მეთოდიკა ისაა, როდესაც ბავშვები კოლექტიურად მუშაობენ, თუმცა აუცილებელია დავუტოვოთ შესაძლებლობა ინდივიდაუალური შემოქმედებისთვის. საუკეთესო სკოლა ისაა, რომელიც ორგანიზებულია თემსა ანდა სამრევლოში, სადაც მშობლები და მასწავლებელი კარგად იცნობენ ერთმანეთს. ჭეშმარიტი ლიტურგიკული გამოცდილება ისაა, როცა ადამიანები „იკრიბებიან ერთად”, როგორც ერთიანი ეკლესია, როცა ერთობლივად აკეთებენ რაიმეს. ზრდასრული ქრისტიანთათვის ეს ერთობლივი ღვთისმსახურებაა, ერთობლივი ლოცვა. ისინი შეიძლება მდუმარედაც ლოცულობდნენ, გულში, თითქმის უძრავად იდგნენ. ბავშვებისათვის ლოცვასა და ღვთისმსახურებაში მონაწილეობა ფიზიკურად უნდა გამოვლინდეს, ყველა გრძნობაზე ზემოქმედებდეს. მართლმადიდებელ ღვთისმსახურებაში ამისათვის არაერთი შესაძლებლობა არსებობს, მნიშვნელოვანია გამოვიყენოთ ისინი. „აქტიური” მონაწილეობის წყალობით ბავშვები უკეთ გაიგებენ, რას ნიშნავს იყო წევრი იმ სხეულისა, რომელსაც ეკლესია ეწოდება.
გადის წლები, ბევრი რაღაც, რაც ჩვენს ბავშვებს ვასწავლეთ, შეიძლება დაავიწყდეთ, მაგრამ თუ იგრძნეს, რომ ეკლესიის ნაწილს შეადგენენ, ერთიან სხეულს ეკუთვნიან, თუკი პირადი ურთიერთობები ჩამოუყალიბდათ იმ ჯგუფის შიგნით, რომელსაც ეკლესიასთან აიგივებენ, ესე იგი, მართლმადიდებელი ქრისტიანული აღრზრდის მყარი საფუძველი უკვე დადებულია.
„რელიგიური აღზრდა – ეს ზრდაა“
რელიგიური აღზრდა ზრდასთანაა დაკავშირებული. ზრდა – უპირველესად, ცვლილებაა. ადამიანი იცვლება, აღარ ჰგავს თავის თავს, მაგრამ თანაც იმავე პიროვნებად რჩება. ზრდა პიროვნების სიღრმეში ხდება: იმატებს გაგება, ძალა, გონება, გრძნობები. თუკი ზრდა არაა, უძრაობა ისადგურებს. აღზრდის ხელოვნება შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც „ზრდის ხელშეწყობა”. ეს ტრივიალურად ჟღერს, თუმცა აღმზრდელობითი პროცესის ერთ-ერთი ყველაზე სწორი და მდგრადი კრიტერიუმია. რამდენად ეხმარება თქვენი გაკვეთილი ზრდას? რამდენად ავითარებს მოწაფეთა უნარს? რამდენად უწყობს ხელს მოწაფეთა დამოუკიდებელი ზრდის პროცესს?
სახარება ამ მიდგომის მშვენიერ ილუსტრაციას გვთავაზობს. აღზრდისას იესო ქრისტე უმეტესად იგავებს, ანუ „ხელოვნების ენას” იყენებდა, როცა ყოველდღიური ცხოვრების ნაცნობი სახებები მსმენელებს ეხმარებოდა უფრო ღრმა ჭეშმარიტება გაეგოთ და მიეღოთ. იგავებით სწავლება მსმენელისგან არსებით ძალისხმევას მოითხოვს. სახების მნიშვნელობა თავად უნდა გაცნობიეროს. ეს შემოქმედებითი აქტია. როდესაც იდეა გაგებულია, ის შეიძლება გააგრძელო და განავითარო. მაგრამ ჯერ აუცილებელია აღიქვა სახება, საკუთარი თავი მოთხრობის გმირთან გააიგივო, განიცადო, რაც მან განიცადა. ასეთი სწავლება უფრო მეტად უწყობს ხელს ზრდას, ვიდრე სილოგიზმებისა და უეჭველი ლოგიკური სქემების გადმოცემა. ყოველ ადამიანს ქრისტე მის ენაზე ელაპარაკებოდა, სულიერი განვითარების მის დონეს ითვალისწინებდა. იგი თავს უმალ და სრულად არ წარმოაჩენდა, სახარებაში რამდენჯერმე ნათქვამია, რომ ადამიანებს მისი არ ესმოდათ. არ ყოფილა ორი ადამიანი, ვისაც ერთანაირად გაუხსნიდა თავს. მოწაფეები ინდივიდუალურად, თანდათანობით აცნობიერებდნენ, თუ სინამდვილეში ვინ დგას მათ წინაშე. ქრისტიანული აღზრდა ოჯახში მხოლოდ საოჯახო წესების სტატიკურ აღქმაზე არ დაიყვანება. ქრისტიანული აღზრდა მოწოდებულია მუდმივად ითვალისწინებდეს ბავშვის ხასიათის ცვლილებას: იცვლება მისეული გაგება სიყვარულისა, ერთობისა, მორჩილებისა, სიხარულისა და მწუხარებისა. ჩვილის წმინდა წყლის ფიზიკური მორჩილება იცვლება მშობლების ზნეობრივი ავტორიტეტის აღიარებით, მოგვიანებით კი – მათ წინააღმდეგ ამბოხით. მშობლებს ყველზე მეტად იმის აღიარება უჭირთ, რომ ბავშვი უკვე აღარაა ჩვილი, უჭირთ აღიარონ ცვლილება მის გემოვნებაში. ბავშვი იზრდება და უეცრად შეიძლება დაკარგოს მიმზიდველობა ოდესღაც მისთვის სასიხარულო მოვლენებმა, როგორიცაა, ვთქვათ, დაბადების დღე, პიკნიკი, ლაშქრობა. კიდევ უფრო ძნელია დაემშვიდობოთ ყოვლისშემძლეობისა და ყოვლისმცოდნეობის შარავანდედს, რომლითაც პატარა ბავშვი მშობლებს მოსავს. მაგრამ თუ ბავშვი არ იზრდება, არ იცვლება, ოჯახში საკუთარი როლისა და ადამიანებთან ურთიერთობის გაგება არ ეცვლება, მაშინ მისი განვითარება შეწყვეტილა. სკოლაში ზრდა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი მასწავლებელი გაკვეთილის მსვლელობისას მოსწავლის ყურადღებას იპყრობს, აღვივებს მასში ფიქრის უნარს, კამათის, კვლევის, პრობლემის გადაწყვეტის სურვილს. სასწავლო პროცესი მოსწავლის წინაშე უნდა აყენებდეს კითხვებს, რომლებიც მის დონეს შეესაბამებიან და რომლებსაც მოსწავლე ნამდვილ პრობლემებად მიიჩნევს, და აწოდებდეს ინფორმაციას, რაც პრობლემის გადასაწყვეტადაა საჭირო. არაა საკმარისი, ბავშვს მხოლოდ ფაქტობრივი ცოდნის გარკვეული მარაგი მივაწოდოთ. ყველა საშუალება, გავხადოთ გაკვეთილი საინტერესო, სწავლების ყველა უახლესი მეთოდი უსარგებლოა, თუკი ბავშვის შემოქმედებითი ძალისხმევის გამოვლენას არ უწყობს ხელს, მისი განვითარების სტიმულირებას არ ახდენს. ეს კრიტერიუმი სასკოლო ცხოვრების ყველა მხარეს შეიძლება მივუყენოთ. კედლის გაზეთის გამოშვებაც, თოჯინების თეატრიც, სპექტაკლიც თუ დისკუსიაც შეიძლება მოკლებული იყოს შემოქმედებითობას, როგორც სწავლება ძველ სკოლაში. ჩვენ მაშინ კი არ ვეხმარებით ზრდას, როცა მასზე ვსაუბრობთ, არამედ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სწავლების ჩვენი მეთოდი აღვივებს შემოქმედებითი ძიების სურვილს, კვლევისა და პრობლემის გადაწყვეტის სულისკვეთებას, ძალისხმევას.
წმიდა საიდუმლო, “შიში ღვთისა”
ქრისტიანობის საფუძვლების სწავლება „მეტყუელი ეგე მსახურებაი” (რომ. 12.1[1]) უნდა იყოს, თუმცა ჩვენი რწმენა გონების ხისტ ჩარჩოებში ვერ ეტევა. ჩვენი რწმენის არსებითი ნაწილი – ესაა საიდუმლოს შეგრძნება, მოწიწება, ანუ შიში ღვთისა. ქრისტიანული სარწმუნოება ღვთის საიდუმლოს, სამყაროსა და ცხოვრებაში იდუმალის არსებობას აღიარებს. ეს საიდუმლო ადამიანის გაგებას აღემატება. ზოგჯერ ყოველდღიურ ცხოვრებას რწმენის თვალით დავინახავთ ხოლმე იმ ფასეულობებისა და რეალობის შუქზე, ჩვენს გამოცდილებას რომ აღემატება. მაგრამ როგორაა შესაძლებელი ეს სწავლების პროცესში გამოვხატოთ, – სწავლებისა, რომელიც, უპირველესად, რაციონალურია? როგორაა შესაძლებელი ბავშვებს ვასწავლოთ „ესმოდეთ” და, ამავდროულად, მოწიწებას გრძნობდნენ იმ რაღაცის წინაშე, რაც მათ (და ჩვენს) გაგებას აღემატება? ეს ამოცანა კიდევ უფრო რთულდება, როცა ვაცნობიერებთ, რომ ბავშვები ბუნებით დიდი რეალისტები არიან, ცნობისწადილით აღსავსენი. ნებისმიერი მცდელობა სიტყვით გამოვუხატოთ ღვთისმოსავი მოწიწების, საღვთო საიდულოს შეგრძნება, მიზანს ვერ მიაღწევს, ფარისევლურ ტირადებად მოეჩვენებათ. უნდა გვახსოვდეს, რომ სიტყვა „შიში” სიტყვათშეთანხმებაში “შიში ღვთისა”, სრულიად არ ჰგავს „შიშს” ჩვეულებრივი გაგებით. ბავშვები სხვადასხვანაირ “შიშს” განიცდიან, – სიბნელის, ობობების და ა.შ. ძალზე საეჭვოა ღვთის შემეცნებაში დავეხმაროთ, თუკი ღვთის წინაშე მოწიწებულ თრთოლვას ამ და მსგავსი შიშის განცდას შევადარებთ. ზოგჯერ მიიჩნევა, რომ ლოგიკა და ცოდნა, როგორც შემეცნების იარაღი, „შეუცნობელის” წინაშე მოწიწებასთან შეუთავსებელია. სინამდვილეში, სანამ არ მივხვდებით, რომ არსებობს რაღაც „შეუცნობელი”, სამყაროს ნამდვილ შეცნობას ვერ ვისწავლით. შესაძლოა, სწორედ ამიტომაც უჭირთ ბავშვებს ღვთის წინაშე მოწიწების განცდა. მათ არ ჰყოფნით ცოდნა და გონიერება, რომ მიხვდნენ, არსებობს რაღაც, რაც ადამიანის გონებას აღემატება. მე ვიტყოდი, რომ აინშტაინისთვის გაცილებით ადვილია საიდუმლო და მოწიწება იგრძნის, ვიდრე რვა წლის ბავშვისთვის, რომელიც დარწმუნებულია, რომ სახელმძღვანელოში ყველა კითხვაზე არსებობს პასუხი. ბავშვს მოწიწების გრძნობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება გავუღვივოთ, თუკი დავეხმარებით, თავის ცხოვრებაში ღვთის მოქმედება დაინახოს, – გარესამყაროზე მისი ცოდნის, მისი გონებრივი შესაძლებლობების გათვალისწინებით. ამ შემთხვევაში ბავშვები, ღვთის შემწეობით, აღწევენ სიწმიდის, ღვთაებრივი საიდუმლოს წინაშე მოწიწების თავისებურ შეგრძნებას.
მოზარდებისთვის განკუთვნილ ერთ-ერთ სახელმძღვანელოში ნათქვამია:
„მეცნიერება ადამიანს ჭეშმარიტებას სთავაზობს. ფაქტების ჭეშმარიტებას – კონკრეტული და უტყუარი ფაქტების. მაგრამ ცხოვრება განა მხოლოდ ფაქტებისგან შედგება? მაგალითად, როგორ შეიძლება გამოვყოთ წამი, როდესაც ადამიანი კვდება და უკვე მოკვდა? როდესაც ადამიანი საოპერაციო მაგიდაზე წევს, შეიძლება გამოუსწორებელი რამ მოხდეს – და, აი, დგება წამი, როცა ექიმებს ჯერ კიდევ შეუძლიათ მისი გადარჩენა, და წამი, როცა უკვე გვიანაა. მისი სიცოცხლე შეწყდა. ბიოლოგიური თვალსაზრისით, ამ წამს სრული სიზუსტით ვერ მიუთითებ. ზოგიერთი უჯრედი უკვე დიდი ხანია მოკვდა, ზოგიერთი კიდევ დიდხანს იცოცხლებს. მაგრამ წარმოუდგენელი თვისობრივი განსხვავება სახეზეა: აი, ადამიანი ცოცხალია, და მომდევნო წამს კი – მკვდარი.
ამ საიდუმლოების წინაშე მეცნიერება უძლურია. მის მიერ შემოთავაზებულ ჭეშმარიტებებს, ფაქტებს, ციფრებს შეუძლიათ განსაზღვრონ თვისობრივი, რაოდენობრივი ანდა დროითი ცვლილებები, მაგრამ მხოლოდ „სულიერ აზროვნებას” ძალუძს არსობრივი, ძირეული ცვლილება მოიხელთოს.
„მეცნიერული აზროვნება” კითხვებზე პასუხებს ეძებს, „სულიერი აზროვნება” კი – საიდუმლოს გასაღებს შეარჩევს. ამაშია არსებითი განსხვავება. სამეცნიერო საკითხს შეიძლება ჰქონდეს გარკვეული პასუხი, პრობლემას კი – გადაწყვეტა. რაც უნდა რთული იყოს მეცნიერული პრობლემა, რა დროც არ უნდა დაიხარჯოს მის გადასაჭრელად, პასუხი ყოველთვის არსებობს. მაგრამ საიდუმლოს გამზადებული პასუხი არ გააჩნია. როგორ შეუძლია ადამიანს, უპასუხოს, რა არის ცხოვრება, რა – სევდა, რა – სიხარული? ადამიანს შეუძლია მხოლოდ უფრო ღრმად იგრძნოს ამ ცნებების იდუმალება. თქვენ ღრმად ჭვრეტთ ტანჯვის არსს, თუკი საყვარელ ადამიანს კარგავთ, უვლით მას ავადმყოფობის დროს ანდა უყურებთ, რიოგორ კვდება. ამას ჩვენ „ცხოვრებისეული სიმართლის” შეცნობას ვუწოდებთ. რაც უფრო ღრმად ვჭვრეტთ, მით არსებითია შეცნობილი ჭეშმარიტება. როდესაც ადამიანი განიცდის მწუხარებას, სიხარულს, განარჩევს სიკეთეს და ბოროტებას, ჭეშმარიტების ჭვრეტას იწყებს. საიდუნლოს გულისგულს უახლოვდება” (გ.კულომზინი, „რწმენა და მეცნიერება”, 1969წ.). კარგი მასწავლებელი მზად უნდა იყოს, გამოიყენოს მთელი მასალა, რომელიც საშუალო სკოლის პროგრამაშია. იგი მოწოდებულია, მისცეს ბავშვებს ცოდნა, დაეხმაროს დაეუფლონ სასწავლო მასალას, უპასუხოს მათ კითხვებს, ამავე დროს, გაითვალისწინოს ის კითხვებიც, რომლებზეც პასუხს ვერ გასცემ. მოწოდებულია ეს მასალა ცხოვრების რელიგიურ გაგებას შეუფარდოს.
„მთლიანობა“
რელიგიური აღრზრდის ზემოთ მოყვანილ მიზნებთან განუყოფელ კავშირში უნდა განვიხილოთ მისი „მთლიანობაც”. ეს ცნება ნიშნავს, რომ ქრისტიანული რწმენა არ არის რაღაც იზოლირებული მონაკვეთი – იქნება ეს ადამიანის პირადი ცხოვრება, თუ მისი დამოკიდებულება გარესამყაროსთან. არ შეიძლება, იყო ქრისტიანი ნახევრად ანდა დროდადრო, ცხოვრების მხოლოდ გარკვეულ სფეროში. ადამიანური ბუნება, ნიჭი, გრძნობები, კავშირები, ქმედება, ინტერესები – ეს ყოველივე რელიგიური ცხოვრების შემადგენელია. ჩვენი ქრისტიანული სარწმუნოება ადამიანური ბუნების მხოლოდ ერთ რომელიმე ნაწილს არ მოიცავს. ადამიანებს, რომლებიც იესო ქრისტეესთან მიდიოდნენ, იგი მუდმივად, ხაზგასმით ეუბნებოპდა, რომ მისმა მიმდევრებმა მთლიანად უნდა გასცენ თავისი თავი. მდიდარმა ახალგაზრდამ, თითქმისდა სრულყოფილმა მრავალი თვალსაზრისით, უფალს თავი მთლიანად ვერ დაუთმო და განშორდა. მოციქულმა პეტრემ, თუმც კი ეცემოდა, მთლანად გასცა თავი და უდიდესი მოციქული გახდა.
მთლიანობა იმაშიც უნდა გამოიხატოს, თუ როგორ ვუნერგავთ ჩვენს შვილებს სარწმუნოების საწყისებს. მასწავლებელი მოწოდებულია, მხოლოდ იმაზე კი არ იზრუნოს, რომ პატარა ჯონიმ ზეპირად იცოდეს „მრწამსი” (თუმცა „მრწამსის” ცოდნა და გაგება აუცილებელია), არამედ იმაზეც, თუ რას წარმოადგენს ჯონი, როგორც პიროვნება. ამას ჯონი უმალ იგრძნობს, თუნდაც ეს პირადი დამოკიდებულება სიტყვით არ გამოიხატოს. თუკი მასწავლებელი მოახერხებს დაუმეგობრდეს ჯონის, როგორც პიროვნებას, – ასეთი მეგობრობა კი არ გამორიცხავს მომთხოვნელობას, – ეს გაცილებით ღრმად იმოქმედებს ბავშვზე, ვიდრე საშინაო დავალება თუ ლექცია. დაინახო ჯონიში პიროვნული მთლიანობა, – ეს ნიშნავს გამოავლინო მის მიმართ ინტერესი, როგორც ინდივიდუალობისადმი, შეეცადო გაიგო მისი ქცევისა და განცდების მიზეზები, გაიცნო მისი ოჯახი და გარემოცვა, მის სწავლაზე იმსჯელო არა მარტო სხვებათან შედარებით, არამედ იმით, თუ რას დებს თვითინ მასში. ქრისტიანული მთლიანობა, მასწავლებლის მხრიდან, იმის მიმართ დამოკიდებულებაშიც გამოიხატება, რაც კლასში ხდება. იგი შეზღუდული ადამიანი არ უნდა იყოს – მოწოდებულია აინტერესებდეს ყველაფერი, რაც მის მოწაფეებს მნიშვნელოვანი და საინტერესო ჰგონით. მისი ავტორიტეტი მხოლოდ გაიზრდება, თუკი მოსწავლეები უეცრად აღმოაჩენენ, რომ იგი იცნობს ისეთ რაღაცეებსაც, რასაც საეკლესიო სკოლასთან საერთო არაფერი აქვს, სამაგიეროდ, მათთვის მნიშვნელოვანია. ჩვენს პლურალისტულ, სეკულარულ საზოგადოებაში წარმოდგენა ეკლესიაზე ხშირად დაიყვანება რაღაც იზოლირებულ, თავის თავში ჩაკეტილ ორგანიზმზე, რომლისთვისაც ამქვეყნიური პრობლემები სრულიად უცხოა. რა თქმა უნდა, გარკვეული თვალსაზრისით, ქრისტიანები „არა ამა სოფლისანი არიან”, მაგრამ მხოლოდ იმ გაგებით, რომ უღმერთო ფსაეულობათა იერარქიას არ სცნობენ. ქრისტიანული ეკლესია მოწოდებულია გახდეს ნიმუში სიყვარულისა და სამყაროზე ზრუნვისა, ამიტომ ადამიანთა საჭიროებისგან იზოლაციაში არ შეუძლია იყოს. იგი მოწოდებულია თანაუგრძნოს და თანაგანიცადოს ყველა ადამიანის ტანჯვა და საზრუნავი. შეგვიძლია თუ არა, ავუხსნათ ეს ბავშვებს სამრევლოს ცხოვრების ჩვეულებრივ პირობებში? შეგვიძლია თუ არა ფარისევლობის გარეშე ვასწავლოთ ის, რაც ჯერაც არაა განხორციელებული ჩვენს საკუთარ ეკლესიურ ცხოვრებაში? მჯერა, რომ გარკვეულად, ძალზე მცირე დოზით, ჩვენ ეს სშეგვიძლია. მოწოდებულნი ვართ გამოვიყენოთ ნებისმიერი პრაქტიკული შესაძლებლობა, რათა საეკლესიო სკოლები და ბავშვები ჩავრთოთ კეთილ საქმეში, რაც ადამიანებთან მათი ურთიერთობის გამოცდილებას გაამდიდრებს. გასჭირვებულთა დახმარება, ეკლესიის მისიონერულ საქმიანობაში მონაწილეობა – ეს ყველაფერი საჭირო და სასარგებლოა. ბავშვები ასაკით რაც უფროსები არიან, მით მეტად შეუძლიათ გაიგონ ეკლესიის ზრუნვის აუცილებლობა ამა სოფელზე. დასკვნის სახით ჩამოვაყალიბებ ხუთ ამოცანას, რომელიც, ჩემი აზერით, მართლმადიდებელი რელიგიური აღზრდის წინაშე დგას:
– დაეხმაროს ბავშვებს ცხოვრებაში ღვთის რეალობის შეგრძნება მოიპოვონ.
– ვასწავლოთ იმის გაგება, რომ ღვთის წინაშე არავინაა მარტო, რომ ჩვენ ყველანი – ქრისტეს სხეულის, ეკლესიის ნაწილი ვართ.
– ხელი შევუწყოთ პიროვნების ჰარმონიულ სულიერსა და ფიზიკურ განვითარებას. ბავშვები განვითარების შესაბამისად მივიყვანოთ ღვთის წმიდა საიდუმლოს (ადამიანის გონებას რომ აღემატება) მოწიწებულ გაცნობიერებამდე.
– დავეხმაროთ, გაიგონ, რომ ქრისტიანული სარწმუნოება – ჰერმეტული ნაკვეთური კი არ არის, არამედ პიროვნებასა და ცხოვრებას მთლიანობაში მოცავს.
მიმაჩნია, რომ ეს ამოცანები ბევრს „თანმდევად” არ მოეჩვენება ნებისმიერი სასკოლო განათლების ძირითად მიზანთან შედარებით: მიაწოდოს ინფორმაცია, აუხსნას ფაქტები, მიმართოს ჭეშმარიტებისკენ, მიაღწიოს პრობლემის არსის წვდომასა და გაცნობიერებას. რასაკვირველია, აუცილებელია, მოსწავლეებმა გაიგონ ფაქტები, რადგან ადამიანებს სწამთ და მოქმედებენ იმის შესაბამისად, თუ რამდენად იცნობენ სინამდვილეს, ესმით მომხდარის აზრი და სწორად აფასებენ სიტუაციას. საეკლესიო სკოლაში სწავლების ამ უშუალო, აშკარა ამოცანაზე საუბარი შემდეგ გვექნება. მაგრამ ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ თუკი „თანმდევი” ამოცანები, რომლებზეც ამ თავში შევჩერდით, სწავლების შთამაგონებელი არ გახდა, ის თავის ცხოველმყოფელობასა და არსებითობას დაკარგავს.
სოფია კულომზინა
თარგმნა: ირაკლი ლომოურმა
თავი ΙΙ – „ჩვენი შვილები“ (ნაწილი I; ნაწილი II)
თავი III – „ქრისტიანული აღზრდა ოჯახში“
თავი IV – „მასწავლებელი“