«შეკრების საიდუმლო»

   I თავი წიგნიდან:„ ევქარისტია – სასუფევლის საიდუმლო “

წიგნისა და ავტორის შესახებ
მამა ალექსანდრეს ცხოვრება

 წინასიტყვაობა ავტორისაგან

 ეს წიგნი არც ლიტურგიკული ღვთისმეტყველების სახელმძღვანელოა და არც მეცნიერული გამოკვლევა. მე მას ვწერდი იშვიათ თავისუფალ დროს, ხშირად ვწყვეტდი წერას, და ახლა, როდესაც ამ თავებს ერთმანეთთან ვაერთებ, მის სისრულესა და სისტემატურობაზე პრეტენზია არა მაქვს.
 ეს წიგნი არის მოსაზრებების წყება ევქარისტიის შესახებ. ამასთან, ეს მოსაზრებები ,,მეცნიერული პრობლემატიკისაგან” კი არ მოდის, არამედ, თუნდაც მცირე და შეზღუდული – გამოცდილებისაგან. ოცდაათ წელზე მეტხანს ვემსახურებოდი ეკლესიას – როგორც მღვდელი, როგორც ღვთისმეტყველების ლექტორი, როგორც მოძღვარი და მასწავლებელი. და აი, ამ ოცდაათი წლის განმავლობაში არ მტოვებდა ერთგვარი ძირითადი საკითხი ევქარისტიის, ეკლესიაში მისი ადგილის შესახებ, საკითხი, რომელიც სიყმაწვილისას აღმოცენდა და სიხარულით აღავსო ჩემი ცხოვრება.
 სამწუხაროდ, უნდა ითქვას, არა მხოლოდ სიხარულით. რადგან რაც უფრო რეალური ხდებოდა გამოცდილება თავად ევქარისტიისა, საღვთო ლიტურგიისა, ქრისტეს გამარჯვების საიდუმლოსი და მისი დიდებით შემოსვისა, მით უფრო ძლიერად იგრძნობოდა ეკლესიაში თავისებური ევქარისტიული კრიზისი. ეკლესიის გარდამოცემაში არაფერი შეცვლილა, მაგრამ შეიცვალა აღქმა ევქარისტიისა, თავად მისი არსისა.
 ამ კრიზისის არსი აღსრულებულსა და ამ აღსრულებულის აღქმას, მის განცდას შორის შეუსაბამისობაშია. გარკვეული ხარისხით ეს კრიზისი ეკლესიაში ყოველთვის არსებობდა; ეკლესიის, უფრო სწორად, ეკლესიური ხალხის ცხოვრება სრულყოფილი, იდეალური არასოდეს ყოფილა, მაგრამ დროთა განმავლობაში ეს კრიზისი ერთგვარ ქრონიკულ, ნორმატიულ მდგომარეობად, ერთგვარ ფარულ ,,შიზოფრენიად” იქცა. და ეს ,,შიზოფრენია” წამლავს ეკლესიას, ძირს უთხრის ეკლესიური ცხოვრების თავად საფუძველს.
ამასთან ერთად, გადაჭარბების გარეშე, ჩვენ ვცხოვრობთ საშინელ და სულიერად სახიფათო ეპოქაში. ის საშინელია არა მხოლოდ სიძულვილის, დაყოფის, სისხლის გამო. ის საშინელია, უპირველესად, სულ უფრო გაძლიერებული ამბოხით ღვთისა და მისი მეუფების წინააღმდეგ. და კვლავ არა ღმერთი, არამედ ადამიანი გახდა ყველაფრის საზომი, კვლავ არა რწმენა, არამედ იდეოლოგია და უტოპია განსაზღვრავს მსოფლიოს სულიერ მდგომარეობას. დასავლურმა ქრისტიანობამ რომელიღაც მომენტიდან თითქოს მიიღო ეს პერსპექტივა: თითქმის წამიერად წარმოიშვა ,,გათავისუფლების ღვთისმეტყველება”, ეკონომიკურმა, პოლიტიკურმა, ფსიქოლოგიურმა საკითხებმა შეცვალა სამყაროს ქრისტიანული ხედვა, ღვთისადმი მსახურება. მთელ მსოფლიოში დაქრიან მონაზვნები, ღვთისმეტყველები, იერარქები, დასაცავად – ღმერთისგან? – თავიანთი უფლებებისა, აბორტებისა და სხვა უკუღმართობებისა, _ და ამ ყველაფერს მშვიდობის, თანხმობის, ყველას გაერთიანების სახელით აკეთებენ.
 მაგრამ, აი, საქმეც იმაშია, რომ იესო ქრისტე ეს სამყარო არ მოუტანია და უქადაგია ჩვენთვის. ბევრს, შესაძლოა, უცნაურად მოეჩვენოს, რომ კრიზისის ნაცვლად, მე გთავაზობთ ყურადღების მიპყრობას არა მისი შემადგენელი ელემენტების განხილვაზე, არამედ ევქარისტიის საიდუმლოზე, ეკლესიაზე, რომელიც ცხოვრობს ამ საიდუმლოთი. დიახ, მე მჯერა, რომ სწორედ აქ, ეკლესიის ამ წმიდათა წმიდაში, ეკლესიის ამ ზეაღსვლაში უფლის ტრაპეზთან, მის სასუფეველში – არის წყარო სანატრელი აღორძინებისა. და მე მწამს, როგორც მუდამ სწამდა ეკლესიას, რომ ეს ზეაღსვლა იწყება ამ მრუში და ცოდვილი ქვეყნიდან გამოსვლით, ,,ნებისმიერი მზრუნველობის უარყოფით”. იდეოლოგიური ფუსფუსი და ხმაური კი არა, არამედ ზეციური ძღვენი, აი ეკლესიის მოწოდება ამქვეყნად, აი მისდამი მსახურების წყარო.
 მჯერა, რომ, ღვთის წყალობით, სწორედ მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ შეინარჩუნა და ყველა საუკუნეში გამოატარა ეს ხედვა, ეს თვითშემეცნება ეკლესიისა, ეს გაგება, რომ ,,სადაც ეკლესიაა, იქაა სულიწმინდა და მთელი სისავსე მადლისა” (ირინეოს ლიონელი, ..ერესების წინააღმდეგ”. 4,18). მაგრამ სწორედ იმიტომ, რომ ეს ასეა, ჩვენ, მართლმადიდებლებმა უნდა ვიპოვოთ ჩვენში იმის ძალა, რომ შთავეფლოთ ეკლესიის ამ ევქარისტიულ აღორძინებაში. საუბარია არა ,,რეფორმებზე”, ,,შემგუებლობაზე”, ,,მოდერნიზაციაზე” და ა.შ. პირიქით, საუბარია იმ ხედვის, გამოცდილების დაბრუნებაზე, რომლითაც ოდითგან ცხოვრობდა ეკლესია. სწორედ ამის შეხსენებაა ამ წიგნის მიზანი.
 მე მას ვწერდი ფიქრებით რუსეთზე, მასზე ტკივილით და იმავდროულად სიხარულით. ჩვენ აქ, თავისუფალ ქვეყანაში ^[1], შეგვიძლია ვიმსჯელოთ და ვიფიქროთ. რუსეთი ცხოვრობს აღმსარებლობითა და ტანჯვით. და ეს ტანჯვა, ეს ერთგულება _ ღვთის წყალობაა, მადლმოსილი შეწევნაა. და თუ ჩემი სათქმელის ნაწილი მაინც მიაღწევს რუსეთამდე, და ის რაიმეში მაინც სასარგებლო აღმოჩნდება, ღვთისადმი მადლიერებით ჩემს საქმეს აღსრულებულად მივიჩნევ.

პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი
1983 წლის ნოემბერი

 „შეკრების საიდუმლო“

„შეკრებასა მას თქუენსა ეკლესიად…”
(1 კორ. 11:18)

I

 ,,შეკრებასა მას თქუენსა ეკლესიად…^[2]” , წერს პავლე მოციქული კორინთელებს, და მისთვის, ისევე როგორც მთელი ადრეული ქრისტიანობისათვის, ეს სიტყვები ეკუთვნის არა ტაძარს, არამედ შეკრების ბუნებასა და მიზანს. თავად სიტყვა ,,ეკლესია” – ejkklhsiva – აღნიშნავს, როგორც ცნობილია, ,,შეკრებას”. ,,ეკლესიაში შეკრება”, ადრეული ქრისტიანობის წარმოდგენაში, ნიშნავს ისეთი კრების შედგენას, რომლის მიზანია გამოაცხადოს, განახორციელოს ეკლესია.
 ეს ევქარისტიული შეკრებაა: მასში, როგორც მისი დასრულება და აღსრულება, სრულდება ,,უფლის სერობა”, ევქარისტიული ,,პურის განტეხა”. იმავე ეპისტოლეში პავლე მოციქული საყვედურობს კორინთელებს, რომ ,,შეკრებასა მას უკუე თქუენსა ერთად არა არს ეკლესიაჲ პურის საჭმელ”^[3] ამგვარად, სულ თავიდანვე ცხადი და უდავოა ეს სამერთიანობა – შეკრებისა, ევქარისტიისა, ეკლესიისა, და მასზე, პავლე მოციქულის მსგავსად, ერთხმად მოწმობს ეკლესიის მთელი ადრეული გარდამოცემა. სწორედ მისი არსისა და საზრისის წარმოჩენაა ლიტურგიკული ღვთისმეტყველების ძირითადი ამოცანა.
 ეს ამოცანა მით უფრო საშურია, რამდენადაც ადრეული ეკლესიისათვის თავისთავად ცხადი სამერთიანობა უკვე აღარ არის თავისთავად ცხადი თანამედროვე საეკლესიო ცნობიერებისათვის. იმ ღვთისმეტყველებაში, რომელსაც ჩვეულებრივ ,,სასკოლოს” უწოდებენ და რომელიც, ძირითადად, ეკლესიის მამათა ტრადიციის გაწყვეტის შემდეგ, ღვთისმეტყველების როგორც მეთოდის, ისე თავად მისი ბუნების დასავლური გაგებისაგან აღმოცენდა, შეკრების, ევქარისტიისა და ეკლესიის კავშირის შესახებ საერთოდ არაფერია ნათქვამი. მეხუთე საუკუნეში ,,აეროპაგიტიკის”^[4] ავტორის განსაზღვრების თანახმად,ევქარისტია განიმარტება და განიხილება, როგორც ერთ-ერთი საიდუმლო, მაგრამ არა როგორც ,,შეკრების საიდუმლო”. გადაჭარბების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ ამ ,,სქოლასტიკურ” დოგმატიკაში ევქარისტიის ეკლესიოლოგიური საზრისი უბრალოდ უგულებელყოფილია, ისევე როგორც მასში დავიწყებულია ეკლესიოლოგიის, ანუ ეკლესიის შესახებ სწავლების, ევქარისტიული განზომილება. ევქარისტიასა და ღვთისმეტყველებას შორის ამ გაყოფაზე და ეკლესიური ცნობიერებისათვის ამ რღვევის ტრაგიკულ შედეგებზე ჩვენ კიდევ ვისაუბრებთ. ჯერჯერობით კი აღვნიშნავთ, რომ  ევქარისტიის შესახებ, როგორც ,,შეკრების საიდუმლოს”, ცოდნა თანდათან კეთილმოწესეობიდანაც განქარდა. ისიც მართალია, რომ ლიტურგიკის სახელმძღვანელოები ევქარისტიას ,,საზოგადო ღვთისმსახურებას” მიაკუთვნებენ, და ლიტურგია უპირატესად ,,მლოცველთა თავშეყრისას” სრულდება. მაგრამ ეს ,,მლოცველთა თავშეყრა”, ანუ შეკრება, აღარ აღიქმება როგორც ევქარისტიის პირველადი ფორმა, ევქარისტიაში კი აღარ ხედავენ და აღარ შეიგრძნობენ ეკლესიის პირველად ფორმას. ლიტურგიკული კეთილმოწესეობა უკიდურესად ინდივიდუალისტური გახდა, რაზედაც განსაკუთრებით მჭევრმეტყველურად მოწმობს ზიარების თანამედროვე პრაქტიკა, რომელიც ბოლომდე ექვემდებარება ცალკეული მორწმუნეების ,,სულიერ საჭიროებებს”, და რომელსაც არავინ – არც სამღვდელოება, არც ერისკაცები – აღიქვამს თავად ევქარისტიული ლოცვის სულისკვეთებით: „ჩვენ ყოველნი, ერთისა პურისა და სასმელისაგან მიმღებელნი, შეგვაერთენ ურთიერთარს, ერთისა სულისა წმიდისა ზიარებად…”^[5]

 ამგვარად, კეთილმოწესეობაშიცა და ,,ეკლესიურობაშიც” თანდათან განხორციელდა ევქარისტიის ერთგვარი ,,რედუქცია”, ეკლესიის ცხოვრებაში მისი თავდაპირველი არსის და ადგილის დავიწროება. და ამ რედუქციის დაძლევით, ევქარისტიის, როგორც ,,შეკრების საიდუმლოს” და, ამიტომაც, ,,ეკლესიის საიდუმლოს”, თავდაპირველ გაგებასთან დაბრუნებით უნდა დაიწყოს კიდეც, შესაბამისად, მისი ახსნა ლიტურგიკულ ღვთისმეტყველებაში.
 აქ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ ევქარისტიის ეს ორივე ,,რედუქცია” – ღვთისმეტყველებაშიცა და კეთილმოწესეობაშიც _ ღია დაპირისპირებაშია ევქარისტიის თავად წეს-განგებასთან, ისეთთან, როგორსაც დასაბამიდანვე იცავს ეკლესია ეკლესია. ,,წეს-განგებაში” ვგულისხმობთ არა წეს-ჩვეულებებისა და საიდუმლოებების ამა თუ იმ წვრილმანებს, რომლებიც, ცხადია, ვითარდებოდა, იცვლებოდა და რთულდებოდა, არამედ ევქარისტიის იმ ძირითად სტრუქტურას, Dom Gregory Dix_ის^[6], გამოთქმით, მის იმ shape_ს^[7], რომელიც ქრისტიანული ღვთისმსახურების სამოციქულო პირველსაფუძვლებამდე ადის. უკვე მომიხდა იმის აღნიშვნა, რომ სასკოლო ღვთისმეტყველების ძირითადი მანკიერება სწორედ ისაა, რომ საიდუმლოთა განმარტებაში ის ეფუძნება არა ეკლესიის ცოცხალ გამოცდილებას, არა კონკრეტულ ლიტურგიკულ გარდამოცემას, როგორც მას იცავს ეკლესია, არამედ საკუთარი აპრიორულ და განყენებულ კატეგორიებს და განსაზღვრებებს, რომლებიც ყოველთვის არ შეესაბამება რეალურ საეკლესიო ცხოვრებას. ადრე ეკლესიამ მტკიცედ იცოდა, რომ ,,რწმენის კანონი” (lex credendi) და ,,ლოცვის კანონი” (lex orandi) ^[8] განუყოფელია ერთმანეთისაგან და ერთმანეთს ასაბუთებენ, ისე რომ, წმ. ირინეოს ლიონელის სიტყვებით, ,,ჩვენი სწავლება შეესაბამება ევქარისტიას, ევქარისტია კი ამოწმებს სწავლებას (,,Adversus haereses”^[9]). მაგრამ დასავლურ ყაიდაზე აგებული ღვთისმეტყველება სრულებით არ ინტერესდება ღვთისმსახურებით, როგორც ამას, საკუთარი ლოგიკით და ,,წესით”, აღასრულებს ეკლესია, საკუთარი განყენებული წინამძღვრებიდან გამომდინარე, ეს ღვთისმეტყველება „a priori“ წყვეტს, რაა ,,მნიშვნელოვანი” და რა – ,,მეორეხარისხოვანი”, თანაც ,,მეორეხარისხოვანი” – საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით უინტერესო – საბოლოოდ, თავად ღვთისმსახურება აღმოჩნდება ხოლმე, საკუთარი სირთულითა და მრავალფეროვნებით, ანუ სწორედ ის, რითიც სინამდვილეში ცხოვრობს კიდეც ეკლესია. ღვთისმსახურებიდან ხელოვნურად გამოიყოფა მნიშვნელოვანი ,,მომენტები”, რომელზედაც ღვთისმსახურის მთელი ყურადღება კონცენტრირდება. ასე მაგალითად, ევქარისტიაში – ესაა ,,წმინდა ძღვნის” შეწირვა და შემდგომ ზიარება, ნათლობაში – ,,სამგზის შთაფლვა”, ქორწინებაში – ,,საიდუმლოს აღმსრულებელი ფორმულა”: ,,…დიდებითა და პატივითა გვირგვინოსან-ჰყვენ ესენი…” და ა.შ.
 ამ კატეგორიებით მოაზროვნე ღვთისმეტყველს აზრადაც არ მოსდის, რომ ამ მომენტების ,,მნიშვნელობა” განუყოფელია ლიტურგიული კონტექსტისაგან, რადგან მხოლოდ ის გვიმჟღავნებს სინამდვილეში მის ჭეშმარიტ შინაარსს. აქედანაა ჩვენი დოგმატიკის სასკოლო სახელმძღვანელოებში საიდუმლოთა ახსნისა და თავად მათდამი მიდგომის გასაოცარი სიღარიბე და ცალმხრივობა. აქედანაა დავიწროება და ასეთივე ცალმხრივობა ლიტურგიკული კეთილმოწესეობისა, რომელიც არ იკვებება და არ წარიმართება ისე, როგორც წმ. მამების დროს, ,,ლიტურგიკული კატეხეზით”, ანუ ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო განმარტებით, და ამის გამო ის აღმოჩნდება ხოლმე ღვთისმსახურების ყოველნაირი სიმბოლური და ალეგორიული ახსნის გავლენის, თავისებური ლიტურგიკული ,,ფოლკლორის” ტყვეობაში. ამიტომ, და მე უკვე ვწერდი ამის შესახებ, ლიტურგიკული ღვთისმეტყველების პირველი პრინციპი ისაა, რომ ეკლესიის ლიტურგიკული გარდამოცემის განმარტებისას გამოვიდეთ არა განყენებული, ღვთისმსახურებისადმი თავსმოხვეული წმინდად ინტელექტუალური სქემებიდან, არამედ თავად ღვთისმსახურებიდან, და ეს ნიშნავს, პირველ ყოვლისა – გამოვიდეთ ღვთისმსახურების წეს-განგებიდან…

II

 ევქარისტიული წეს-განგების ყოველი, ოდნავ მაინც სერიოზული შესწავლა, შეუძლებელია არ გვარწმუნდებდეს იმაში, რომ მთელი ეს წეს-განგება, თავიდან ბოლომდე, აგებულია თანაფარდობითობის პრინციპზე, ანუ წინამძღვრისა და ხალხის მსახურების ურთიერთდამოკიდებულებაზე. კიდევ უფრო ზუსტად ეს კავშირი შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც თანამსახურება, როგორც ეს გააკეთა აწ განსვენებულმა მამა ნიკოლოზ აფანასიევმა თავის შესანიშნავ და ჯერ კიდევ ჯეროვნად დაუფასებელ ნაშრომში – ,,უფლის ტრაპეზი”^[10]. თუმცა, სასკოლო ღვთისმეტყველებასა და მისგან შობილ ლიტურგიკულ კეთილმოწესეობაში ეს იდეა არ თამაშობს რაიმე როლს და იგი ფაქტიურად უარყოფილია. სიტყვა ,,თანამსახურება” გამოიყნება მხოლოდ მსახურებაში მონაწილე სასულიერო პირების მიმართ, რაც შეეხება საერო პირებს, მათი მონაწილეობა გააზრებულია, როგორც მხოლოდ და მხოლოდ პასიური. ამას მოწმობს, მაგალითად, ზოგიერთ ლოცვანში დაბეჭდილი ,,ლოცვები საღვთო ლიტურგიის დროს”, რომლებიც სპეციალურად საერო პირებისთვისაა განკუთვნილი. მისი შემდგენლები, როგორც ჩანს, თავისთავად, ცხადად მიიჩნევდნენ, რომ ევქარისტიული ლოცვები მხოლოდ სამღვდელოების ხვედრია; კიდევ უფრო სამწუხაროა, რომ სასულიერო ცენზორები, რომლებიც ათწლეულობის განმავლობაში იწონებდნენ ამ ლოცვებს, ცხადია, იმავე აზრისა არიან. საქმის ცოდნით შედგენილ და კეთილმიზანდასახულ ლიტურგიკის სახელმძღვანელოებშიც კი (როგორიცაა, მაგალითად, აწ განსვენებული არქიმანდრიტი კვიპრიანე კერნის^[11],,ევქარისტია”) იმ პირობების ჩამოთვლისას, რომელიც აუცილებელია ლიტურგიული მსახურებისათვის, ჩვეულებრივ მოიხსენიება ყველაფერი – კანონიერად ხელდასხმული მღვდლიდან დაწყებული ღვინის ხარისხით დამთავრებული, ყველაფერი, გარდა ,,ეკლესიაში შეკრებისა”, რაც, როგორც ჩანს, არ ითვლებოდა ლიტურგიის ,,პირობად”.
 თუმცა, ყველა ადრეული ძეგლი შეთანხმებულად მოწმობს, რომ შეკრება (suvnaxi) მუდამ ითვლებოდა ევქარისტიის პირველ და ძირითად აქტად. ამაზე მიანიშნებს ევქარისტიის აღმსრულებლის უძველესი ლიტურგიული სახელიც: წინამძღვარი (proistavmeno), რომლის პირველი ფუნქცია სწორედ შეკრების წინამძღოლობაა, რათა იყოს ,,საძმოს წინამძღვარი”. ამდენად, შეკრება ევქარისტიის პირველი ლიტურგიული აქტია, მისი საფუძველი და დასაწყისი. 
 ამიტომ, თანამედროვე პრაქტიკისაგან განსხვავებით, ძველ დროში, შეკრება წინ უსწრებს წინამძღვრის შესვლას. ,,ეკლესია, – წერს წმ. იოანე ოქროპირი – ყველა ჩვენგანის საერთო სახლია და თქვენ უკვე იმყოფებით [ტაძარში], როცა შემოვდივართ… ამიტომ შემოსვლისთანავე გესალმებით მშვიდობის სურვილით”. უფრო დაწვრილებით ევქარისტიის წეს-განგებაში შესვლის ადგილის და მნიშვნელობის შესახებ ვისაუბრებთ ეგრეთ წოდებულ ,,მცირე შესვლასთან” დაკავშირებით. მაგრამ აუცილებელია ახლავე ვთქვათ ჩვენი დღევანდელი პრაქტიკის შესახებ, რომელის მიხედვითაც ლიტურგიის მთელი დასაწყისი – მღვდელმსახურთა შესვლა ტაძარში, წმინდა სამოსელით მათი შემოსვა, ხელის დაბანა და, ბოლოს, ძღვნის მომზადება, არა მხოლოდ სამღვდელოების ერთგვარად ,,კერძო საქმედ” იქცა, უფრო მეტიც: იგი გამოიყო განსაკუთრებულ “წეს-განგებად წმინდა ლიტურგიისა” – თავისი განცალკევებული განტევებით. ეს პრაქტიკა, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ფორმალურად დაკანონებულია კურთხევანით, უნდა განვიხილოთ მეორე, უფრო ძველი, მაგრამ ჩვენამდე ასევე მოღწეული ევქარისტიის სამღვდელმთავრო მსახურების პრაქტიკის შუქზე. როდესაც ლიტურგიას აღასრულებს ეპისკოპოსი – სახეზეა შეკრებასთან მისი შეხვედრაც, შეკრების შუაგულში მისი შემოსვაც, მცირე შესვლამდე საკურთხეველში შეუსვლელობაც, დაბოლოს, თითქოსდა პროსკომიდიის ხელმეორე აღსრულება სწორედ ძღვნის შეწირვის წინ, ე.ი. დღევანდელ ჩვენს ,,დიდ შესვლამდე”. მართებული არ არის ფიქრი, რომ ყველაფერი ეს განსაკუთრებული ,,საზეიმოობიდან” წარმოიშვა, რომელიც ახასიათებს სამღვდელმთავრო მსახურებას და რომლის წინააღმდეგაც გაისმის ზოგჯერ ,,პირველქრისტიანული უბრალოების” ქომაგთა ხმები. სწორედაც რომ პირიქით – სამღვდელმთავრო მსახურებამ გაცილებით უფრო შეინარჩუნა, არა ყველა დეტალში, რა თქმა უნდა, არამედ ძირითადად, ადრეული ევქარისტიული პრაქტიკის ფორმაცა და სულიც, და შეინარჩუნა იმიტომ, რომ ადრეულ ეკლესიაში სწორედ ეპისკოპოსი იყო ევქარისტიული შეკრების ჩვეული წინამძღვარი.  და მხოლოდ გაცილებით გვიან, როდესაც დაიწყო ადგილობრივი ეკლესია-თემის გარდაქმნა ადმინისტრაციულ ოლქად (,,ეპარქიად”) და მისი დაშლა მრავალ ,,სამრევლოდ”, მღვდელი ევქარისტიის ექსტრაორდინარული აღმსრულებლიდან (ეპისკოპოსის შემცვლელიდან) – ევქარისტიის ,,ორდინალურ” აღმსრულებლად იქცა. ლიტურგიკული ღვთისმეტყველების თვალსაზრისით სწორედ შეკრებაში შესვლის სამღვდელმთავრო წეს-განგება შეიძლება ჩაითვალოს უფრო ,,ნორმატიულად”, სამღვდელო შესვლის წეს-განგებას კი, რომელიც, შესაძლოა, პრაქტიკულად გარდაუვალ ,,მოვლენათა გამო” წარმოიშვა, არავითარ შემთხვევაში არ უარუყვია ,,ეკლესიაში შეკრების” მნიშვნელობა, როგორც ნამდვილი დასაწყისისა: ევქარისტიის პირველი და ძირითადი აქტისა.

III

 შემდეგ: წინამძღვრისა და ხალხის მსახურების თანაფარდობითობა, მათი თანამსახურება გამოიხატება, გამონაკლისის გარეშე, ყველა ევქარისტიული ლოცვის დიალოგურ სტრუქტურაში. ყოველ მათგანს შეკრება ,,ამტკიცებს” სიტყვით ,,ამინ”, ქრისტიანული ღვთისმსახურების ერთ-ერთი საკვანძო სიტყვით, რომელიც ერთ ორგანულ მთლიანობაში აკავშირებს წინამძღვარსა და მისი წიმაძღოლობით შეკრებილ ღვთის ერს. ყოველი მათგანი (ერთის – ,,საკუთარ თავზე მღვდლის ლოცვის” – გამოკლებით, რომელიც ქერუბიმთა გალობის დროს იკითხება და რომლის შესახებაც შესაბამის ადგილზე კიდევ ვისაუბრებთ) ჩვენი სახელით წარმოითქმება. ევქარისტიული მღვდელმსახურების ყოველი შემადგენელი ნაწილი _ ღვთის სიტყვის კითხვა, ამაღლება, ზიარება – იწყება მშვიდობის ურთიერთმიძღვნით – ,,მშვიდობა ყოველთა” – ,,და სულისაცა შენისათანა…”. და ბოლოს, ყველა ლოცვა თავისი შინაარსით შეიცავს ჩვენგან აღვლენილ ქებას, ჩვენს მადლიერებას, ჩვენს ზიარებას, მათი მიზანი კი ,,…ერთისა სულისა წმიდისა ზიარებაა…”^[12].  იგივე შეიძლება ითქვას ევქარისტიის წეს-განგებაზე: ყველა მათგანი ამა თუ იმ ზომით გამოხატავს არა მხოლოდ წინამძღვრისა და ხალხის ერთობას, არამედ მათ ,,სინერგიასაც” – თანამშრომლობას, თანამსახურებას ამ სიტყვების პირდაპირი გაგებით. ასე მაგალითად, ღვთის სიტყვის კითხვა და მისი განმარტება ქადაგებაში, რაც, ყველა ძეგლის ერთსულოვანი მოწმობით, შეადგენს ევქარისტიული მღვდელმსახურების პირველი ნაწილის შინაარსს, თავისთავად ცხადად გულისხმობს ქადაგების მსმენელებსა და მიმღებებს. პროსკომიდიის საკურთხეველში გადატანას და იქ განსაკუთრებული ,,სამსხვერპლოს” გაჩენას არ მოუსპია შეკრებაზე ხალხისაგან ძღვნის შეწირვის თავდაპირველი პრაქტიკა, რაც სრულდება კიდეც ახლანდელ ,,დიდ შესვლაში”. დასასრულ, თუმცა კი ,,მშვიდობის ამბორისყოფა” მხოლოდ სამღვდელოების მიერ აღესრულება, მაგრამ ასამაღლებლის – ,,ვიყვარებოდეთ ურთიერთარს!..” – შინაარსი მთელ შეკრებას ეკუთვნის, ისევე როგორც უკანასკნელი ასამაღლებელი – ,,მშვიდობით წარვიდეთ…”.
 ყველაფერი ეს მითუმეტეს იმსახურებს ყურადღებას, რომ ლიტურგიის ბიზანტიური წეს-განგება სისტემატურად ვითარდებოდა ,,სამღვდელოებისაგან” “საერო პირების”, ,,მსახურების აღმსრულებლებისაგან” ‘მლოცველების” უფრო და უფრო მეტად განცალკევების მიმართულებით. ბიზანტიური ლიტურგიკული კეთილმოწესეობა, როგორც ამის დამტკიცებას ვცდილობდი სხვა ადგილას, და როგორც ეს ბრწყინვალედაა წარმოჩენილი მამა ნ. აფანასიევის მიერ, სულ უფრო ძლიერად მოექცა ღვთისმსახურების მისტერიალური აღქმის გავლენის ქვეშ, რომელიც აგებულია ,,ხელდასხმულების” დაპირისპირებაზე ,,ხელდაუსხმელებთან”. და მაინც, ეს გავლენა უძლური აღმოჩნდა საფუძველში შეეცვალა ევქარისტიის თავდაპირველი წეს-განგება, რომელიც ყოველი სიტყვითა და ქმედებით ჯერ კიდევ გამოხატავდა სწორედ ყველას თანამსახურებას, თითოეულის მსახურებას თავის ადგილზე და თავის მსახურებაში, ეკლესიის ერთიან მღვდელმსახურებაში. სხვა საქმეა, რომ ამ სიტყვებისა და ქმედების პირველი, პირდაპირი და უშუალო აზრი უკვე ვეღარ აღწევდა როგორც სამღვდელოების, ისე საეროთა ცნობიერებამდე, და რომ ამ ცნობიერებაში წარმოიშვა თავისებური გაორება თავად ღვთისმსახურების ,,მოცემულობებსა” და მის განმარტებას შორის; რომ ამ გაორების შედეგად იბადებოდა და ელვის სისწრაფით მრავლდებოდა ყველაზე უბრალო სიტყვებისა და ქმედებების ყველანაირი ,,სიმბოლური” განმარტებები, რომელიც ხშირად კავშირში არ იყო მის უშუალო მნიშვნელობასთან. ამ ახალი და ,,ნომინალისტური” ლიტურგიკული კეთილმოწესეობის მიზეზებსა და შედეგებზე, რომელიც, სამწუხაროდ, უკიდეგანოდ მეფობდა ეკლესიაში, ჩვენ უკვე ვსაუბრობდით და კიდევ ვისაუბრებთ. ახლა მნიშვნელოვანია მხოლოდ იმის აღნიშვნა, რომ ამ ახალმა კეთილმოწესეობამ ვერ შეძლო ევქარისტიის კრებითი ხასიათის ვერც დაჩრდილვა და ვერც დამახინჯება, მისი ეკლესიიდან და, შესაბამისად, შეკრებისაგან მოწყვეტა. ამ ახალი ,,კეთილმოწესეობის” ყველაზე თვალსაჩინო და, შესაძლოა, ყველაზე სამწუხარო შედეგმაც კი – საერო პირების ფაქტობრივმა განკვეთამ ზიარებისაგან, რომელიც აღარ გამომდინარეობდა ლიტურგიაში საეროთა მონაწილეობისგან და, ამდენად, მათთვის ზიარება რაღაც განსაკუთრებული გახდა – ვერაფერი გააწყო თავად ევქარიტიული წესის პირდაპირი მოწმობის წინააღმდეგ: ,, ჩვენ ყოველნი, ერთისა პურისა და სასმელისაგან მიმღებელნი…”,,შიშითა ღმრთისათა და სარწმუნოებით მოვედით…” და ა.შ. ყველა ეს ტექსტი, მოწოდება, სიტყვა, უდავოდ, მთელ შეკრებას მიემართება და არა მის ცალკეულ და ერთეულ წარმომადგენლებს.
  როგორც მართებულად წერს მამა ნ. აფანასიევი, ,,თუ უკუვაგდებთ ყველაფერს, რაც შემოტანილია ჩვენს ლიტურგიულ ცხოვრებაში, განსაკუთრებით უკანასკნელი ასწლეულების განმავლობაში, ჩვენს ლიტურგიასა და ეკლესიის უძველეს პრაქტიკას შორის არ არის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი განსხვავებები. ჩვენი ლიტურგიული ცხოვრების ძირითადი დეფექტი იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ უფრო დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებთ ჩვენს ლიტურგიულ წეს-განგებებში შემთხვევით და არაშემთხვევით შემოსულ თავისებურებებს, ვიდრე მის არსს. ევქარისტიის შესახებ სწავლების ძირითადი პრინციპები მათში საკმაოდ მკაფიოდ იკვეთება. ევქარისტიის ბუნება მათში ხელუხლებელი დარჩა… ამიტომ, ჩვენი ამოცანა იმდენად ჩვენს ლიტურგიულ ცხოვრებაში ზოგიერთი ცვლილების გატარება კი არ არის, არამედ ევქარისტიის ჭეშმარიტი ბუნების გაცნობიერება”.

IV

 და, ბოლოს, შეკრებისა და თანამსახურების იმავე იდეას გამოხატავს და ახორციელებს ის ადგილი და სადგომი, რომელშიც ევქარისტია სრულდება – ე.ი. ტაძარი. ლიტურგიკის სახელმძღვანელოებში ბევრი და დაწვრილებითი საუბარია ტაძარზე, მის მოწყობაზე, მის ამა თუ იმ წვრილმანზე, მაგრამ ამ აღწერებსა და განსაზღვრებებში თითქმის სრულიად არ არის ნახსენები ქრისტიანული ტაძრისა და შეკრების იდეის თავისთავად ცხადი კავშირის, ევქარისტიის კრებითი ხასიათის შესახებ. აქ არ ღირს სხვა ადგილზე ნათქვამის მთლიანად გამეორება მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთში ტაძრის და ,,სატაძრო კეთილმოწესეობის” რთული განვითარების შესახებ. საკმარისია შეხსენება, რომ თავდაპირველი ქრისტიანული ტაძარი – ეს, პირველ ყოვლისა, არის domus ecclesiae^[13], ეკლესიის შეკრებისა და პურის ევქარისტიული განტეხის ადგილი. შეკრების იდეისადმი ამ დაქვემდებარებაში ერთდროულად არის ქრისტიანული ტაძრის სიახლეცა და მისი განვითარების პრინციპიც. რა რთულიც უნდა იყოს ეს განვითარება, როგორიც უნდა იყოს მასზე იმის გავლენა, რასაც ჩვენ ,,მისტერიოლოგიური” კეთილმოწესეობა ვუწოდეთ, სწორედ ევქარისტიაში შეკრების იდეა აღმოჩნდა გამაერთიანებელი და წარმმართველი ფაქტორი. როგორც თავდაპირველად, პირველქრისტიანულ ეპოქაში, ასევე დღესაც, მის საუკეთესო, ბიზანტიურ თუ რუსულ განხორციელებაში, ტაძარი განიცდება და შეიგრძნობა როგორც საკრებულო, როგორც ქრისტეში ცისა და მიწისა და ყოველი ცოცხალი ქმნილების ერთად შეკრება, რაც არის კიდეც ეკლესიის არსი და მოწოდება… ამას მოწმობს ტაძრის ფორმაც, მისი მოხატულობაც. ტაძრის ფორმა, ანუ ტაძრის, როგორც სივრცის ,,ორგანიზაცია” არსობრივად გამოხატავს… იმავე თანაფარდობას, იმავე ,,დიალოგურ სტრუქტურას”, რომელიც, როგორც ვნახეთ, განსაზღვრავს ევქარისტიული შეკრების წეს-განგებას. აქ, ეს არის თანაფარდობა, ერთი მხრივ, ტრაპეზისა და საკურთხევლისა და, მეორე მხრივ, ეკლესიის ,,ნავისა”, ანუ შეკრების ადგილისა. ნავი ტრაპეზისკენაა მიმართული, მასშია მისი მიზანი და დასასრული. მაგრამ ,,ტრაპეზიც” დაკავშირებულია ნავთან, მასთან მიმართებაში არსებობს. მართალია, ახლანდელ ლიტურგიკულ კეთილმოწესეობაში საკურთხეველი განიცდება როგორც ერთგვარი თვითკმარი წმინდა ადგილი, რომელსაც მხოლოდ ,,ხელდასხმულები” თუ მიწვდებიან, როგორც უაღრესად ,,წმინდა” სივრცე, რომელიც საკუთარი ,,საკრალურობით” თითქოსდა ხაზს უსვამს მის მიღმა დარჩენილ საეროთა ,,პროფანულობას”. მაგრამ რთული არ არის იმის ჩვენება, რომ ეს შეგრძნება შედარებით ახალია, ცრუა და, რაც მთავარია, ეკლესიისათვის ღრმად საზიანოა. ის წარმოადგენს მართლმადიდებლობისათვის უკიდურესად უცხო იმ ,,კლერიკალიზმის” მკვებავ წყაროს, რომელსაც საერო პირები რომელიღაც უფლებააღკვეთილთა მდგომარეობამდე დაჰყავს, რომელთა განსაზღვრება, პირველ ყოვლისა, უარყოფითა, რომელთაც ,,არა აქვთ უფლება” სადღაც შევიდნენ, რაღაცას ხელი ახლონ, რაღაცაში მონაწილეობა მიიღონ. სამწუხაროდ, ჩვენთან მღვდლის ტიპიც შეიქმნა, რომელიც მღვდლობის არსს ლამის საერო პირთა შეხებისგან სიწმინდეების მუდმივ ,,დაცვაში” ხედავს და ამ დაცვაში თავისებურ, თითქმის ხორციელ ტკბობას განიცდის.
 მაგრამ ვიმეორებ, საკურთხევლის ეს განცდა ახალიცაა და ცრუც. ის, რა თქმა უნდა, ბევრად არის დამოკიდებული კანკელის შესაბამის გაგებასთან. კანკელი, პირველ ყოვლისა, გაიგება, როგორც კედელი, რომელიც გამოჰყოფს საკურთხეველს საერო პირებისაგან და გულისხმობს გაუვალ წინაღობას მათ შორის. ამასთან ერთად, რაც უნდა უცნაურად მოეჩვენოს ეს მართლმადიდებელთა უმრავლესობას დღეს, კანკელი წარმოიქმნა, სრულიად საწინააღმდეგო მიზეზების გამო, არა როგორც გაყოფა, არამედ როგორც შეერთება. რადგან ხატი არის მოწმობა, ან უკეთ რომ ვთქვათ, შედეგი ღვთაებრივისა და ადამიანურის, ზეციურისა და მიწიერის აღსრულებული შეერთებისა, იგი მუდამ არის ხატი ღმერთის განკაცებისა. ამიტომ თავდაპირველად კანკელიც წარმოიქმნა როგორც განცდა ტაძრისა, ვითარცა ,,ზეცისა მიწაზე”, როგორც მოწმობა იმის შესახებ, რომ ,,მოახლოვდა ცათა სასუფეველი”. ისევე როგორც ტაძრის მთელი მოხატულობა, ის არის ერთგვარი განხორციელებული ხედვა ეკლესიისა, როგორც შეკრებისა, როგორც ერთობა ხილული და უხილავი სამყაროსი, როგორც გაცხადება და მყოფობა ახალი და გარდაქმნილი ქმნილებისა. ტრაგედია იმაშია, რომ მართლმადიდებლური ხატწერის ჭეშმარიტ ტრადიციაში ხანგრძლივი წყვეტა მოხდა, რამაც თითქმის სრულიად წარხოცა ეკლესიური ცნობიერებიდან ხატისა და ტაძრის იგივე ,,ურთიერთმიმართება”. ახლა ჩვენი ტაძრები კი არ იხატება, არამედ ისინი დაფარულია მრავალი ჩამოკიდებული ხატით, რომელთაც ხშირად მთლიანთან, ანუ ტაძართან არა აქვთ რაიმე კავშირი, ან კიდევ ხდება ტაძრების მორთვა ყოველნაირი ,,ზიზილ-პიპილოებით”, რომლებშიც ისევ და ისევ დეტალები მუდამ დომინირებს მთელზე და რომლებშიც ხატი რომელიღაც დეკორატიული ანსამბლის დეტალად იქცევა. იმავე ტრაგედიის სხვა მხარეა კანკელის ჯერ ფორმის, შემდეგ კი არსის თანდათანობითი გადაგვარება. ხატების წეს-განგებიდან, ე. ი. ხატების რიგიდან და წყობიდან, რომელიც, ბუნებრივია, სადგამებს (ანუ stasis-ებს) საჭიროებს, იგი გადაიქცა ხატებით მორთულ კედლად, ე. ი. საპირისპიროდ თავისი თავდაპირველი ფუნქციისა. თუ თავდაპირველად ხატები საჭიროებდნენ რაღაც კედლისდამაგვარს, ახლა უკვე კედელი ითხოვს ხატებს და ამგვარად თითქოსდა შიგნიდან იქვემდებარებს მათ. შეიძლება მხოლოდ ვიმედოვნებდეთ, რომ ჭეშმარიტი ხატწერისადმი ყოველმხრივ გაღვიძებული ინტერესი და მასთან დაკავშირებული გაგება როგორც ხატებისა, ასევე თავად ხატწერითი შემოქმედებისა, ტაძარში ხატწერის ჭეშმარიტ აღორძინებამდე მიგვიყვანს, დაგვაბრუნებს იმასთან, რისი განცდაც ზოგიერთ უძველეს ტაძარში გვეძლევა: მათში ხატები თითქოს მონაწილეობენ ეკლესიის შეკრებაში, გამოხატავენ მის შინაარსს, ანიჭებენ მას მუდმივ მოძრაობასა და რიტმს. ყველა ამ წესთან ერთად – წინასწარმეტყველებთან, მოციქულებთან, მოწამეებთან და მღვდელმთავრებთან ერთად მთელი ეკლესია, მთელი შეკრება თითქოსდა ზეცად ადის, საითაც აღიყვანს და აღამაღლებს მას ქრისტე – მის ტრაპეზთან, მის სასუფეველში…

 აქ, ასევე, მართებული იქნება იმის მითითება, რომ საკურთხევლისა და კანკელის, როგორც გაყოფის ეს ახალი შეგრძნება მცდარია იმიტომ, რომ ის თვალნათლივ ეწინააღმდეგება ეკლესიის თავად ლიტურგიკულ გარდამოცემას. ამ გარდამოცემამ იცის მხოლოდ ტაძრისა და ტრაპეზის კურთხევა, მაგრამ არა საკურთხევლის კურთხევა ”ნავისაგან” განცალკევებულად. მთელი ტაძარი, ისევე როგორც ტრაპეზი, წმინდა მირონით იკურთხება, ამგვარად, მთელი ტაძარი ,,იბეჭდება”, როგორც საკურთხეველი და წმინდა ადგილი. ასევე საგულისხმოა ტაძრის კურთხევის ამ რთულ, ჭეშმარიტად “ბიზანტიურ” წეს-განგებაში ტრაპეზში დასადებად გამზადებული წმინდა ნაწილების ტაძარში შებრძანების მომენტი. საკურთხევლის სამეუფო კარის წინ კი არა, არამედ ტაძრის დაკეტილ გარე კარებთან აცხადებს მღვდელმთავარი: ,,აღახუენით ბჭენი თქუენნი, მთავარნო. ვინ არს ესე, მეუფე დიდებისაჲ? უფალი ძალთაჲ თავადი არს მეუფე დიდებისაჲ!…”^[14]ამ წეს-განგების ასახსნელად სვიმეონ თესალონიკელი^[15], თავად ღვთისმსახურების სიმბოლური და მისტერიული განმარტებების ერთ-ერთი ნათელი წარმომადგენელი, წერს: ,,მოწამეები და თავად მღვდელმსახური გამოხატავენ ქრისტეს, ტაძარი კი – ზეცას……მღვდელმთავარი ლოცულობს, მათ შორის, წარმოთქვამს, შესვლის ლოცვას, რითაც თანამსახურებად და თანაშემსვლელებად მოიხმობს ანგელოზებს. შემდეგ, – გარდასახავს რა ჯვარს ტაძარს და გააღებს მას, თითქოს აღებს ზეცის შესასვლელს, რადგან ზეციური სამფლობელო ჩვენთვის გაიღო მამის დიდი მოწმის – იესო ქრისტეს მეშვეობით, – მღვდელმთავარი შედის ტაძარში წმინდანთა ნაწილებითა და საღმრთო სახარებით”.   სრულიად ცხადია, რომ ეს წეს-განგება მაშინ ჩამოყალიბდა, როდესაც, და ამას მოწმობს ბევრი სხვა ძეგლიც, სამეუფო კარს უწოდებდნენ არა საკურთხევლის კარებს, არამედ თავად ტაძრის კარებს, და როდესაც თავად ტაძარი განიცდებოდა და აღიქმებოდა ვითარცა ზეცა მიწაზე, როგორც ადგილი, რომელშიც ეკლესიის ევქარისტიული შეკრების გავლით, ,,დახშულ კარებში”^[16] გაივლის უფალი, და უფალთან, და უფალშია მისი სასუფეველი… ევქარისტიაში ტრაპეზის მნიშვნელობაზე დაწვრილებით ვისაუბრებთ ეგრეთ წოდებულ ,,მცირე შესვლასთან” დაკავშირებით. ახლა ნათქვამი კი საკმარისია, რათა ხაზი გაესვას ტაძრისა და შეკრების არა მხოლოდ თავდაპირველ და ძირითად კავშირს, არამედ არსს თვით ტაძრისა, როგორც სწორედ საკრებულოსი, რომელშიც არქიტექტურული ფორმებით, ფერებითა და ხატებებით განხორციელებულია ,,ეკლესიაში შეკრება…”.

V 

 ლიტურგია არის ,,შეკრების საიდუმლო”. ქრისტე მოვიდა, ,,რაჲთა შვილნიცა ღმრთისანი განბნეულნი შეკრიბნეს ერთად” (იოანე, 11:52)^[17] , და ევქარისტია თავიდანვე იყო ქრისტეს მიერ და ქრისტეში შეკრებილი ღვთის ახალი ერის ერთობის გამოცხადება და განხორციელება. მტკიცედ უნდა ვიცოდეთ და გვახსოვდეს: ტაძარში ჩვენ ინდივიდუალური ლოცვისთვის კი არ მივდივართ, ჩვენ მივდივართ ეკლესიაში შესაკრებად, და თავად ხილული ტაძარი იმ ხელთუქმნელი ტაძრის მხოლოდ სახებაა, რომლის ნიშანიც არის იგი. ამიტომაც, ,,ეკლესიაში შეკრება” ნამდვილად პირველი ლიტურგიული ქმედებაა, მთელი ლიტურგიის საფუძველია, და ამის გაგების გარეშე შეუძლებელია მთელი შემდგომი საიდუმლოთქმედების გაგება. და როდესაც მე ვამბობ: ,,მე მივდივარ ეკლესიაში”, – ეს ნიშნავს, რომ მე მივდივარ მორწმუნეთა შეკრებაზე, რათა მათთან ერთად შევადგინო ეკლესია, რათა ვიყო ის, რადაც მე ვიქეცი ნათლობის დღეს, ანუ ნაწილად – ამ სიტყვის სრული და აბსოლუტური მნიშვნელობით, ქრისტეს სხეულის ნაწილად: ,,თქვენ, – ამბობს მოციქული, – ხართ ხორცნი ქრისტესნი და ასონი ასოთა მისთაგანნი” (1 კორ. 12:27). მე მივდივარ საკუთარი წევრობის გასაცხადებლად და განსახორციელებლად, ღვთისა და ერის წინაშე ღვთის სასუფევლის საიდუმლოს გასაცხადებლად და დასამოწმებლად, რომელიც ,,უკვე მოვიდა ძლევით”.  სასუფეველი მოვიდა და მოდის ძლევით – ეკლესიაში. აი, ეკლესიის საიდუმლო, ქრისტეს სხეულის საიდუმლო: ,,…სადაცა იყვნენ ორნი, გინა სამნი შეკრებულ სახელისა ჩემისათვის, მუნ ვარ მე შორის მათსა”(იოანე, 11:52). და ეკლესიაში შეკრების სასწაული ისაა, რომ ეკლესია მისი შემადგენელი ცოდვილი და უღირსი ადამიანების ,,ჯამი” კი არ არის, არამედ ქრისტეს სხეულია. რა ხშირად ვამბობთ, რომ ეკლესიაში მივდივართ, რათა მისგან მივიღოთ დახმარება, მადლმოსილი ძალა, ნუგეში. მაგრამ გვავიწყდება, რომ ჩვენ თვითონა ვართ ეკლესია, რომ ჩვენ შევადგენთ მას, რომ ქრისტე მყოფობს მის წევრებში და რომ ეკლესია არ არის ჩვენს მიღმა, ჩვენს ზემოთ, არამედ ჩვენ ვართ ქრისტეში და ქრისტე ჩვენში. და ქრისტიანობა ის კი არაა, რომ ყველას აძლევს ,,პირადი სრულყოფის” საშუალებას, არამედ, პირველ ყოვლისა, ისაა, რომ იგი ქრისტიანებს ეძლევათ და მცნებად აქვთ დადგენილი, იყვნენ ეკლესია _ ,,ნათესავი რჩეული, სამეუფოჲ სამღდელოჲ, თესლი წმიდაჲ” (1 პეტრე, 2:9), აცხადებდნენ და აღიარებდნენ ამ ქვეყნად ქრისტესა და მისი სასუფევლის მყოფობას.
 და ეკლესიის სიწმინდე ჩვენი სიწმინდე კი არა, ქრისტეს სიწმინდეა, რომელმაც შეიყვარა ეკლესია და თავი დადო მისთვის, ,,რაჲთა იგი წმიდა-ყოს… არამედ რაჲთა იყოს წმიდა და უბიწო (ეფეს. 5:25-27), და ეს წმინდანთა სიწმინდე არის მხოლოდ გაცხადება და განხორციელება იმ კურთხევისა, იმ სიწმინდისა, რომელიც ყოველმა ჩვენგანმა მიიღო ნათლისღების დღეს, და რომელში ზრდისაკენაც ვართ მოწოდებული ყოველი ჩვენგანი. მაგრამ ჩვენ ვერ შევძლებდით მასში ზრდას, თუკი ის უკვე არ გვექნებოდა, როგორც ღვთის ძღვენი, როგორც სულიწმინდით მისი მყოფობა ჩვენში.
  სწორედ ამიტომაა, რომ ძველად ყველა ქრისტიანი წმინდად იწოდებოდა, და ამიტომაა რომ ,,ეკლესიაში შეკრება” არის ჩვენი მსახურება, ჩვენი მთავარი მოვალეობა. ჩვენ ვმონაწილეობთ მასში და ის ჩვენ გვეკუთვნის, სანამ ჩვენვე არ მოვიკვეთთ თავს მისგან. უძველეს დროში ეკლესიისაგან განიკვეთებოდა ის, ვინც უმიზეზოდ არ იღებდა მონაწილეობას ევქარისტიულ შეკრებაში, როგორც საკუთარი თავის განმკვეთი ლიტურგიაში გაცხადებული ქრისტეს სხეულის ორგანული ერთობისაგან. ვიმეორებ, ევქარისტია არ არის ,,ერთ-ერთი საიდუმლო”, ერთ-ერთი ღვთისმსახურება, არამედ იგი არის ეკლესიის გამოცხადება და აღსრულება მთელი მისი ძალით, სიწმინდითა და სისრულით, და მხოლოდ მასში მონაწილეობით შეგვიძლია სიწმინდეში ზრდა და ყოველივე იმის აღსრულება, რაც მცნებად დაგვიდგინდა… ევქარისტიაში შეკრებილი ეკლესია, თუნდაც ,,ორით და სამით” შემოსაზღვრული, არის ხატება და განხორციელება ქრისტეს ხორცისა^[18] და მხოლოდ ამიტომ შეუძლიათ შეკრებილებს ზიარება, ესე იგი იყვნენ ქრისტეს ხორცისა და სისხლის გამზიარებლები, რომ გვივლენდნენ ქრისტეს თავიანთი შეკრებით. ვერასდროს ვერავინ შეძლებდა ზიარებას, არასდროს არავინ ყოფილა ღირსი და ,,საკმარისად” წმინდა ზიარებისათვის, რომ არ ყოფილიყო იგი მოცემული და მცნებად დადგენილი ეკლესიაში, შეკრებაში, იმ საიდუმლო ერთობაში, რომელშიც ჩვენ, შევადგენთ რა ქრისტეს სხეულს^[19], შეგვიძლია დაუსჯელად ვუწოდოთ ღმერთს მამა და ვიყოთ მონაწილე და გამზიარებელი ღვთაებრივი ცხოვრებისა.

 აქედან ცხადი ხდება, რამდენად არღვევს ლიტურგიის არსს თანამედროვე ,,ინდივიდუალური” შესვლა ტაძარში, ღვთისმსახურების ნებისმიერ მომენტში. ,,ინდივიდუალობისა” და ,,თავისუფლების” ამგვარად შემნარჩუნებელმა არ იცის, ვერ იპოვა ეკლესიის საიდუმლო, ის არ მონაწილეობს შეკრების საიდუმლოში, ამ, ადამიანის დანაწევრებული და ცოდვილი ბუნების იესოს ქრისტეს ღმერთკაცობრივ ერთობაში გაერთიანების სასწაულში.

VI

 და ბოლოს, თუ ,,ეკლესიაში შეკრება” არის ქრისტეს სხეულის ხატება, ამ სხეულის თავის^[21]. ხატება არის მღვდელი. ის წინამძღოლობს შეკრებას და მეთაურობს მას, და სწორედ ეს მეთაურობა აქცევს ,,ქრისტიანების ჯგუფს” ეკლესიაში შეკრებად მის ნიჭთა სისავსეში. იმიტომ რომ, თუ ადამიანურად მღვდელი მხოლოდ ერთი შეკრებილთაგანია, შესაძლოა, ყველაზე ცოდვილი და უღირსი, სულიწმინდის ნიჭით, რომელსაც ინარჩუნებს ეკლესია სულთმოფენობიდან მოყოლებული და რომელიც უწყვეტად გადაეცემა ეპისკოპოსის ხელდასხმით – იგი მოავლენს ქრისტეს მღვდლობის ძალას, რომელმაც ჩვენ მოგვიძღვნა თავი და რომელიც არის ერთადერთი მღვდელი ახალი აღთქმისა: ,,ხოლო ამას დადგრომისათჳს მისისა უკუნისამდე წარუვალად აქუს მღდელობაჲ იგი“ (ებრ. 7:24). ისევე როგორც შეკრების სიწმინდე არის არა მის შემადგენელ ადამიანთა სიწმინდე, არამედ ქრისტესმიერი განწმენდა, ასევე მღვდლის სიწმინდე – მისი კი არა, ქრისტეს სიწმინდეა, რომელიც მიეცა ეკლესიას, რადგან ქრისტე თვითონაა ეკლესიის სხეული. ქრისტე არ არის ეკლესიის მიღმა, ამიტომაც არავისთვის გადაუცია არც თავისი ძალაუფლება, არც ძალა, არამედ თავად მყოფობს ეკლესიაში და სულიწმინდით აღასრულებს მთელ მის ცხოვრებას. მღვდელი არც ქრისტეს ,,წარმომადგენელია” და არც მისი ,,მოადგილე”. საიდუმლოებაში – ის თავადაა ქრისტე, ისევე როგორც შეკრებაა ქრისტეს სხეული. შეკრების წინამძღოლობისას ის საკუთარ თავში განასახიერებს ეკლესიის ერთიანობას, საკუთარ თავთან მისი ყველა წევრის ერთობას. ამგვარად, წინამძღვრისა და შეკრების ამ ერთობაშია გაცხადებული ეკლესიის ღმერთკაცობრივი ერთობა – ქრისტეში და ქრისტესთან.
 ამიტომ მღვდლის შემოსვაც, თუნდაც ჩვენს დროში ის ლიტურგიამდე ხდებოდეს, შეკრებასთანაა დაკავშირებული, რადგანაც ის არის ხატება, ხატი ქრისტესა და ეკლესიის ერთობისა, მრავალის ურღვევი ერთიანობა, რომელიც ერთს შეადგენს… თეთრი სამოსი – სტიქარი – პირველ ყოვლისა, ნათლობის ის თეთრი პერანგია, რომელიც ყველა ჩვენგანმა მიიღო ნათლობისას. ეს ყველა მონათლულის შესამოსელია, თავად ეკლესიის შესამოსელი, და, მისი ჩაცმისას, მღვდელი წარმოადგენს შეკრების ერთობას, ის ყველა ჩვენგანს თავის თავში გვაერთიანებს. ოლარი – მაცხოვრის მიერ ჩვენი ბუნების ცხონებისა და განღმრთობისათვის ამ ბუნების მიღების ხატებაა, ნიშანია იმისა, რომ ეს თავად ქრისტეს მღვდლობაა. ასევე სამკლავეები^[22]– მღვდლის ხელები, რომლითაც ის გაკურთხებს და მღვდელმსახურებას აღასრულებს, – უკვე აღარ არის მისი ხელები, არამედ მარჯვენაა ქრისტესი, სარტყელი – მუდმივი მორჩილების, მზაობის, მოწესრიგებულობის, მსახურების ნიშანია. მღვდელი ,,თვითნებურად” კი არ მაღლდება და დგინდება ,,სიმაღლეზე”, ის წარგზავნილია ამ მსახურებისთვის, ის ,,არა არს … უფროჲს უფლისა თვისისა” . იგი მისდევს ამ თავის ბატონს და მისი მადლით მსახურობს. და ბოლოს, ფილონი^[23] – ეს არის ეკლესიის, როგორც ახლადქმნილის დიდება, ეს არის სიხარული, სიმართლე და სილამაზე ახალი ცხოვრებისა, პირველხატი ღვთის სასუფევლისა და მეუფისა, რომელიც საუკუნოდ ,,სუფევს”, რომელმაც ,,მშვენიერება შეიმოსა…”^[24]
 შემოსვა სრულდება წინამძღვრის ხელთბანით. ევქარისტია მათი საქმეა, ვისაც შეენდო ცოდვები და ვინც მიატოვა უსჯულოებანი, ვინც შერიგებულია ღმერთთან. ეს არის ახალი კაცობრიობის მსახურება – ,,რომელნი-ეგე ოდესმე არა შეწყალებულ, ხოლო აწ შეიწყალენით“ ^[25]. ჩვენ შევდივართ ტაძარში, ჩვენ ,,ვიკრიბებით ეკლესიაში”, ჩვენ ვიმოსებით ახალი დაბადებულის სამოსით – ასეთია პირველი მღვდელმოქმედებები ,,ყველა საიდუმლოს საიდუმლოსი” – უწმინდესი ევქარისტიისა.  

ΙΙ თავი – «სასუფევლის საიდუმლო»
III თავი – «შესვლის საიდუმლო»
IV თავი – «სიტყვის საიდუმლო»