„სრულყოფილი ლოცვისათვის საჭირო პირობები“
მიტროპოლიტი ათანასე ლიმასოლელი
დიდი მარხვა-უმშვენიერესი დროა ქრისტიანის ცხოვრებაში, ამ დროს განსაკუთრებით ვეშურებით ჩვენი ცხოვრების უმთავრეს საქმიანობებს: სინანულს, გულის განწმედას, ლოცვას.
ცნობილი მოძღვარი ათანასე ლიმასოლელი გვიყვება თუ როგორ გავატაროთ დიდი მარხვა სულისთვის სასარგებლოდ და რა არის საჭირო სრულყოფილი ლოცვისათვის.
პირველ რიგში მინდა გითხრათ, რომ ლოცვა ადამიანის ბუნებრივი მსახურებაა. როცა ადამიანი ლოცულობს ის მოქმედებს ბუნებრივად, თავისი ბუნების შესაბამისად, როგორიც ღმერთმა შექმნა. ადამიანისთვის ბუნებრივია მიმართოს ღმერთს, იყოს მასთნ ურთიერთობაში. ეს მდგომარეობა დაირღვა ცოდვით დაცემით, რის შემდეგაც ადამიანის გონება ადვილად განიფანტება, ვერ ჩერდება ერთ ადგილას, რადგან მიიზიდება სხვადასხვა საგნებისაკენ, იქნება ეს მატერიალური ნივთები თუ ვნებები, ცოდვები. აქედან გამომდინარე, ძირითადი პირობა ლოცვისათვის, არის ადამიანის განთავისუფლება ვნებებისგან, რამდენადაც ეს შესაძლებელია.
ახლა მარხვის პერიოდია. ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პირობა ლოცვისათვის არასხეულებრივი მარხვაა. მამები ამბობენ, მარხული ადამიანის სახლიც კი რაღაცნაირად დახვეწილი ხდება, რაც მას ძალიან ეხმარება ლოცვაში. ამიტომ, როცა ადამიანს სურს სულიერი ცხოვრების დაწყება, პირველ რიგში უნდა შეუდგეს მარხვას. მარხვის ყველაზე ადვილი მხარეა საკვებისაგან თავის შეკავება. ერთობ მასზე აღმატებულია სულიერი მარხვა.
თავშეკავება გონებისა, როცა ადამიანი იწყებს მოკვეთას უარგებლო აზრებისა, რომელთაც ის იკრებს ყოველდღიურად. როგორც ბერი პაისი იტყოდა: „უნდა შევწყვიტოთ გონებაში ნაგავის მოგროვება“.
თუ ადამიანი დაუღალავად ლაპარაკობს, მთელი დღე გონებას ივსებს ყოველივე გარსმოხვეულით, მრავალი წყაროდან იღებს ახალ-ახალ ინფორმაციას, გონებაში იგროვებს ათასნაირ აზრს და ფანტაზიას, სწავლობს რაც მას არ ეხება, არ არის მისი საქმე და არ მოაქვს მისთვის სარგებლობა, მაშინ მთელი ეს უსარგებლო საქმიანობა, მთელი ეს ნაგავი დაბრკოლებად შეექმნება ადამიანს ლოცვის დროს. ლოცვის შესრულება არ შეიძლება უბრალოდ – ისე, ზერელე დამოკიდებულებით. ისე ვერ მოხდება, რომ „ღილაკზე თითის დაჭერით“ ჩვენში იმწამსვე აღსრულება დაიწყოს. სწორედ რომ ლოცვისთვისაა აუცილებელი ადამიანში გარკვეული შინაგანი პირობების არსებობა.
სულიერი შრომა გვმართებს, რათა ლოცვამ შედეგი მოგვცეს, რადგან ის ნაყოფია ჩვენს მიერ შესრულებული ყველა სულიერი საქმიანობისა.
სხეულებრივი და სულიერი მარხვა ურთიერთკავშირშია. სხეულებრივი მარხვა ადამიანის გონებას წყვეტს ნივთიერი საკვებისაგან და განსწმენდს ადამიანის სხეულს, როგორც ტროპარშია: „ძმებო ვმარხულობთ არა მხოლოდ სხეულით, არამედ სულითაც“. მარხულობს ენა, თვალები, გრძნობები – ყველაფერი შეკავებული გვაქვს. სხეულებრივი მარხვის დროს ადამიანი იღებს, მხოლოდ მისთვის აუცილებელ საკვებს, რომელიც აძლევს სიცოცხლის და მუშაობის ძალას, მაგრამ მოიკვეთს ყოველივე ზედმეტს და უსარგებლოს, რაც პირდაპირ კავშირში არ არის მის სიცოცხლესთან. მსგავსად ხდება გრძნობად მარხვის დროსაც – ყველაფერი გარდამეტებული მოიკვეთება და რჩება მხოლოდ არსებითად საჭირო.
წმიდა მამები ამბობენ: „ყურადღებით მცხოვრები ადამიანის მიერ, დღის განმავლობაში გამოჩენილი ყურადღება განაპირობებს მისი განწმედის ხარისხს ღამით“. ამგვარად, როცა ყურადღებით ვიცავთ გონებას დღის განმავლობაში მრავალი შთაბეჭდილებებისაგან, გონება რაღაცნაირად ინახავს ყურადღების ამ ძალას და გადასცემს მას ლოცავას. მაგალითად, ხმაურიანი ღამის შემდეგ, როცა დილამდე ვერთობოდით: სიმღერით, სმითა და ცეკვა-თამაშით, მაშინვე ვერ შევძლებთ ლოცვას, რადგან ამისთვის გონების მოკრებაა საჭირო. ეს საკითხი საჭიროებს სიბრძნით მიდგომას, რადგან ადამიანისაგან თავის შეზღუდვაში არ იგულისხმება, და არ უნდა მოხდეს ყველაფრის მოკვეთა, რისი გაკეთებაც უწევს მას ამსოფლიურ ცხოვრებაში. ცხადია გაგვაჩნია გარკვეული ცხოვრებისეული ვალდებულებები, რადგან ყოველდღიური ცხოვრება გვიწევს საზოგადოებაში, ოჯახიც „თავისას“ მოითხოვს და ჩვენ გვიწევს ამ ვალდებულებების შესრულება, მაგრამ ყველა ეს საქმიანობა არ უნდა გასცდეს ზომიერების ჩარჩოს, არამედ აღსრულდეს აუცილებლობის ფარგლებში. მაგალითად, მივდივართ საქმეზე, რომლის შესრულებაც ჩვენთვის აუცილებელია ოჯახური თუ საზოგადოებრივი მოვალეობის გამო, ამ საქმის შესრულებისას უნდა შევინარჩუნოთ ზომიერება, სადაც წავალთ ვიყოთ ყურადღებით და გონება მუდამ ლოცვისაკენ გვქონდეს მიმართული. როცა აუცილებელ საქმეს ვასრულებთ ის არ გვექმნება დაბრკოლებად ჩვენი ლოცვის დროს. დაბრკოლება თავს იჩენს მაშინ, როცა ადამიანი არსებითად უსარგებლო საქმეებითაა დაკავებული, რომელთა შესრულებაც არ არის აუცილებელი, განსაკუთრებით როცა ამ საქმეებით ღვთის მცნებები ირღვევა. ამგვარად, ლოცვა არა რის ფსიქოსომატიკური მეთოდი, როგორც მაგალითად – იოგა, არც რაიმე აზროვნების ფორმა, არამედ ის სინერგიაა ადამიანის ნებისა სულიწმიდის მადლთან. აუცილებელია თანამყოფობა და თანამოქმედება სულიწმიდის მადლისა და როცა ასეა, ეს ნიშნავს, რომ ადამიანი ცხოვრობს ღვთის მცნებათა სულით.
წინააღმდეგობას ვაწყდებით, ან საერთოდ ვერ ვლოცულობთ, როცა შეგნებულად ვარღვევთ ღვთის მცნებებს. საკუთარი გამოცდილებით დავინახავთ, როგორ წინააღმდეგობას წავაწყდებით ლოცვისას, თუ გადავედით ღვთის მცნებებს, ან გამოვიჩინეთ რაიმე უყურადღებობას ნებით იქნება ეს თუ უნებლიედ. მაშინ ლოცვის დასაბრუნებლად ჩვენგან მოითხოვება სინანულის გმირობა. ადამიანებმა, რომელთაც ცხოვრება მკაცრ ღვაწლში, ბრძოლასა და ლოცვაში გაატარეს, საკუთარი გამოცდილებით იგემეს, თუ რა რთულია ლოცვის შენარჩუნება.
ვიცნობდი თანამედროვე წმიდა ბერებს, რომელნიც ერთი ნათქვამი სიტყვის გამო, თვეობით იღვწოდნენ, რათა დაებრუნებინათ ლოცვის სული. მახსენდება ერთი ბერის მონაყოლი, რომელსაც თავისი, მძიმე ხასიათის მქონე, სულიერი მოძღვრის შესახებ ჰკითხეს: „როგორ არის მოძღვარი, ხომ კარგადაა?“ მან გარკვეული უკმაყოფილებით უპასუხა: „რა უნდა მოსვლოდა? ეჰ… კარგად არის“, ეს უკმაყოფილო ტონი და მასთან მოძღვრის გონებრივი განკითხვის დაშვებაც კი, გახდა მიზეზი იმისა, რომ მადლმა დატოვა ბერი და მთელი თვეების განმავლობაში ვეღარ ლოცულობდა. როცა სალოცავად მივიდოდა, ისეთი შეგრძნება ჰქონდა, თითქოს მის წინ კედელი აღმართულიყო და ხელს უშლიდა მასთნ ღვთის სულის მიახლოებას. უამრავი მეტანია და ცრემლი დასჭირდა, რათა ჩადენილი მოენანიებინა ღვთის წინაშე, ნელ-ნელა გადაესწორებინა თავისი ცოდვა და უწინდელი ლოცვითი მდგომარეობა დაებრუნებინა.
უდავო ფაქტია: ერთი სიტყვა, ერთი გამოხედვა, ჩვენი სულის ერთი მოძრაობა შეიძლება მიზეზი გახდეს ლოცვის სულის ჩვენგან განდევნისა. რატომ? – იმიტომ, რომ ღმერთი გვასწავლის: ლოცვა – ყველა ჩვენი სულიერი საქმიანობის შედეგია – რაც კი გაგვაჩნია. ის მადლის ნაყოფია, მადლი კი მხოლოდ ღვთის მცნებათა დაცვით ივანებს ადამიანში. ღმერთი არ მოქმედებს იქ სადაც არღვევენ მის მცნებებს. ასე ხდება არა იმიტომ, რომ ღმერთი რაიმე ეგოისტური თვალსაზრისით ტოვებს იქაურობას, სადაც არღვევენ მის მცნებებს, არამედ ეს დარღვევა ჭრილობას აყენებს ჩვენს არსებას, წყდება ჩვენი ღმერთთან ურთიერთობის ძაფი. ჩვენ ნებაყოფლობით უარვყოფთ უფალს. ეს ჰგავს იმას, რომ კაცი ამტვრევდეს რადიომიმღებს, რომელსაც ღვთიური ენერგიებისა და მადლის ტალღების მიღება შეუძია.
ადამიანი წინააღმდეგობას აწყდება ლოცვის დროს იმ საქმეთაგან, რომელნიც ეწინააღმდეგება ღვთის ნებას და პირიქით, მას შეუძლია საკუთარ თავს დაეხმაროს იმ საქმეებით, რომელნიც სათნოა ღვთისთვის. მაგალითად, როცა ჩვენ ვეხმარებით ძმას უძლურების, დარდისა და უბედურების ჟამს, მოწყალებით, რაიმე ნივთით, ან თანხით, თუნდაც სიტყვიერი გვერდში დგომით მათი, ერთი სიტყვით: როგორი მოწყალებაც არ უნდა გავცეთ, როგორი სიყვარულიც არ უნდა გამოვიჩინოთ სხვა ადამიანის მიმართ, შედეგად ჩვენ ვიღებთ მადლს, რომელიც არაჩვეულებრივად გვეხმარება ლოცვაში. და პირიქით: თუ უარს ვეტყვით ძმას დახმარებაზე, უმალვე შეგვიჩერდება ლოცვა. ვერ შევძლებთ ლოცვას თუ სხვა ადამიანს უარს ვეტყვით დახმარებაზე. დიდი პირადი გამოცდილების მქონე მამები მძიმე მსხვერპლის გაღებით ცდილობდნენ არ დაეკარგათ ღვთის მადლი, იმის გამო, რომ ვინმეს უარი უთხრეს ამა თუ იმ ნივთისათვის.
ხშრად ღმერთი უშვებს გამოცდას თავის მორწმუნეებზე, რათა განმტკიცდნენ და გაიზარდონ რწმენაში, გამოჩნდეს, თუ როგორ დაიცავენ ისინი ღვთის ამ მცნებას. მახსოვს უამრავი მაგალითი, როცა ნათლად ჩანდა ადამიანური ლოგიკით, მცნების შესრულება შეიძლებოდა საკუთარი თავისათვის ნაკლები მსხვერპლის გაღებით, მაგრამ, როცა ადამიანი მისდევდა ასეთ ლოგიკას, ღმერთი ტოვებდა მას, რის შემდეგაც აღარაფრის გაკეთება შეეძლო.
წმიდა მთაზე, ახალ სკიტში ცხოვრობდა ერთი ბერი – მამა ელპიდი, წმიდა მოწამე ფილუმენის ძმა, წმიდა ადამიანი. მამა ელპიდი დიდებული მლოცველი იყო. ჩვენ ერთად ვცხოვრობდით საძმოში და ვუვლიდით მას, რადგან უკვე ხანში შესული იყო. საძმოში ძლიერ სიღარიბეს განვიცდიდით-ხშირად საჭმელიც არ გაგვაჩნდა. წმიდა მთაზე მოსვლამდე, მამა ელპიდი წითელ ჯვარში მუშაობდა და მცირეოდენ პენსიას იღებდა ყოველ თვე. საძმოში ბევრნი ვიყავით და ყველანი ამ მცირე პენსიით ვცხოვრობდით. ჩვენთან ხშრად შემოდიოდნენ ათასი ჯურის მთხოვნელები, არასდრდოს ყოფილა, ვინმე მოსულიყოს და მამა ელპიდს რაიმე მაინც არ მიეცეს მისთვის. ამ მთხოვნელთაგან ბევრი მაინც და მაინც დიდ გაჭირვებას არ განიცდიდა, უბრალოდ მათხოვრობა მათი პროფესია იყო. მოვიდა ერთი ამნაირი და ამბობს: „მოძღვარო მომეცი ათასი დრაჰმა“. ჩვენ ვიცოდით, რომ ეს ადამიანი მატყუარა იყო, ასე დადიოდა და მათხოვრობდა. ეს საქმე პროფესიად გაეხადა, თანაც იმ დროს 1982 წელში ათასი დრაჰმა წმინდა მთაზე მთელ ქონებას წარმოადგენდა. ჩვენ ყურადღებით ვადევნებდით თვალ-ყურს მოხუცს, გვეშინოდა, რაც კი თანხა გაგვაჩნდა სულ არ დაერიგებინა და მთლად უფულოდ არ დავეტოვებინეთ ჩვენც და თავისი თავიც. მე იქვე ახლოს ვიდექი მათხოვართან და წამოვიძახე: „არავითარი ათასი დრაჰმა“. შემდეგ კი მოხუცს მივუბრუნდი და ვუთხარი: „არ მისცე ათასი, მას აქვს ფული, მათხოვრობა მისი პროფესიაა, ჩვენ კი ასეთ გაჭირვებაში ვართ! მიეცი ცოტა ნაკლები -ხუთასი“. „კარგი იყოს ხუთასი“ – მიპასუხა მოხუცმა, მისცა მათხოვარს და ისიც წავიდა. საღამოს ლოცვების შემდეგ მოხუცი ძლიერ შეუძლოდ შეიქმნა, ადგილს ვეღარ პოულობდა. მითხრა, რომ ღმერთის მადლს ვეღარ გრძნობდა, მაგრამ რა მოხდა? ასეთი რა გააკეთა? „დღეს მოვიდა მთხოვნელი, ითხოვა ათასი დრაჰმა და ჩვენ კი არ მივეცით“ – თქვა მან. „როგორ არ მივეცით გერონდა, მივეცით! ჩვენ მას ხუთასი დრაჰმა მივეცით“ – ვუთხარი მე. „არა – მიპასუხა მან, წადი მოძებნე და მიეცი დანარჩენი ხუთასიც, მე ვეღარ ვლოცულობ, ლოცვა დავკარგე“. ჩვენ ავიღეთ ხუთასი დრაჰმა, წავედით მონასტერში საძებრად, ვიპოვეთ ის ადამიანი და გადავეცით. ამგვარად, თქვენ ხედავთ, რომ სულიერ ადამიანებს სხვა საზომები გააჩნიათ. დაფიქრდით ამაზე, დაფიქრდით: შეუძლებელი ხდება ლოცვა, როცა ვარღვევთ ღვთის მცნებებს, განსაკუთრებით კი როცა ვივიწყებთ მცნებებს სიყვარულზე. ჩვენ, ხომ მას არათუ არ ვასრულებთ, არამედ უმეტესწილად გულში ვინახავთ სიძულვილს, მტრობას, სიბოროტეს. ამასთან. სხვა ცოდვები, ბევრად უხეში, მატერიალური და შეიძლება ითქვას ბევრად მძიმეც კი, გაცილებით ნაკლებ წინააღმდეგობად შეიძლება შეგვექმნას ჩვენი ლოცვების დროს. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ადამიანი თავს იმდაბლებს ღვთის მიმართ, წარსდგება მის წინაშე, როგორც დაჭრილი და დაწყლულებული, მისი ლოცვა შეიძლება შესმენილ იქმნას უფლის მიერ, მაგრამ როცა ჩვენ ვარღვევთ სიყვარულის მცნებას, გვექმნება წინააღმდეგობა ლოცვის დროს, რომლის გადალახვა ჩვენთვის შეუძლებელი ხდება. ვფიქრობ, ამასთან დაკავშირებით ღმერთი არ უშვებს კომპრომისებს. მან ხომ თვითონ თქვა: „თუ მიიტან შენ ძღვენს სამსხვერპლოზე და იქ გაგახსენდება, რომ შენ ძმას გულში რაიმე წყენა აქვს შენზე, მიატოვე ძღვენი სამსხვერპლოსთან და წადი, შენს ძმას შეურიგდი, შემდეგ მოდი და შესწირე ძღვენი“(მათე 5:23-24).
ქრისტეს არ უთქვამს: თუ მიიტან შენს ძღვენს სამსხვერპლოზე და იქ გაგახსენდება, რომ გაქვს ხორციელი ან რაიმე სხვა ცოდვა, წადი, ჯერ მოაგავარე ეს ამბავი, შემდეგ მოდი და შესწირე შენი ძღვენი… მას ეს არ უთქვამს, არამედ მიგვანიშნა მხოლოდ სიყვარულზე – სიყვარულზე ძმის მიმართ. მამათა გამოცდილებით ვიცით, რომ არის რაღაც, რასაც ღმერთი არასდროს უშვებს, ის არასდროს უშვებს ლოცვაში დაეხმაროს ადამიანს, რომელსაც გააჩნია გულში რაიმე ვნება სხვა ადამიანის მიმართ, და უფრო მეტიც, უფრო ზუსტად თუ ვიტყვით, ღმერთი არ დაგვეხმარება ლოცვაში, თუ სხვა ადამიანს გულში რაიმე ექნება ჩვენს წინააღმდეგ.
ზუსტად ამას გვასწავლის აქ სახარება, ის არ გვეუბნება: „თუ შენ გაქვს რაიმე წყენა ძმის მიმართ, წადი და მოაგვარე ეს ამბავი მასთან, არამედ: თუ გაგახსენდება, რომ შენს ძმას აქვს რაიმე წყენა შენს მიმართ“. ეს კი ნიშნავს, რომ თუკი ძმას გული აქვს დამძიმებული ჩვენი მიზეზით, თუ გაბრაზებულია ჩვენს გამო და ჩვენზე, ჩვენ ვეღარ შევძლებთ ლოცვას. მაგრამ, შეიძლება თქვენ იკითხოთ: „მამაო ჩვენ რაღა ვქნათ? არიან ადამიანები რომელთაც არ ვუყვარვართ და ჩვენი არსებობაც კი ხელს უშლით მათ. როგორ მოვიქცეთ? დიახ, ეს პრობლემაა, მოციქული ამბობს „თუ თქვენის მხრივ შესაძლებელია,ყველა ადამიანთან მშვიდობიანად იყავით“.(რომ 12.18) ყველაფერი უნდა გავაკეთოთ რაც შეგვიძლია, იმისთვის, რათა მშვიდობა გვქონდეს ყველასთან, მთელი ძალისხმევა გამოვიჩინოთ, რათა ძმამ სიმშვიდე შეინარჩუნოს. თუ ძმა არ დამშვიდდება, არ მიიღებს ჩვენს მცდელობას მის მიმართ – ეს მისი საქმეა. ჩვენ ვალდებულები ვართ სუფთანი ვიყოთ ჩვენი სინდისის წინაშე, გავაკეთოთ ყველაფერი ძმის სიმშვიდისათვის, იმისთვის, რომ მას გულში არაფერი ჰქონდეს ჩვენს წინააღმდეგ. ისე რომ, როცა წარვსდგებით ლოცვით უფლის წინაშე, სინდისი სუფთა გვქონდეს, არაფერი იყოს ისეთი, რაც წმიდა სულს განაგდებს ჩვენგან.
იოანე მოწყალეს ცხოვრებაში, რომელიც ალექსანდრიის პატრიარქი იყო, აღინიშნება შემთხვევა, როცა ის ერთ თავის დიაკონს გაუჯავრდა და გვარიანად დატუქსა. შემდეგ, როცა წმიდა იოანე ლიტურღიას შესრულებას შეუდგა, იგრძნო, რომ წმიდა სული არ ესწრებოდა ლიტურღიას. მადლი არ გარდამოდიოდა საიდუმლოს შესრულებისას, მიხვდა რაშიც იყო საქმე, მან, როგორც ღვთისკაცმა იცოდა რას ნიშნავს საიდუმლო, რას ნიშნავს ევქარისტია. ყოველთვის როცა ევქარისტიას აღასრულებდა – ცოცხლად ხედავდა, თუ როგორ გარდაქმნიდა სულიწმიდის მადლი – პურსა და ღვინოს, ქრისტეს სისხლად და ხორცად. ამჯერად მან მადლი ვეღარ იხილა. „რა მოხდა?“ ეკითხებოდა იგი თავს და გაახსენდა, რომ ცოტა ხნის წინ, ერთ თავის დიაკონს გაუჯავრდა. მან შეაჩერა ლიტურღია, წავიდა ქალაქში, მოძებნა დიაკონი, სთხოვა პატიება, შემდეგ დაბრუნდა და განაგრძო ლიტურღია, და ისევ უწინდებურად დაინახა მადლი სულიწმიდისა.
ამგვარად ეს მომენტი ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ სამწუხაროდ ხშირად, ჩვენ არ ვაქცევთ ამას ყურადღებას და ვთვლით, რომ არავისთნ გვაქვს უსიამოვნება, ამასთან შეიძლება ერთმანეთს ვეუხეშოთ, მოყვასს უწესოდ მოვექცეთ, ვიღაცას ცხოვრება წამებად გადავუქციოთ და ცოტა ხანში აღარც გვახსოვდეს. ვფიქრობთ, რომ ყველაფერი რიგზეა, გავბრაზდი, მაგრამ ორ წუთში ყველაფერი დავივიწყე. შენ კი ყველაფერი ორ წუთში დაივიწყე, მაგრამ შენს ძმას შეიძლება ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ახსოვდეს. მაშ რა ვქნათ?… ბრაზდები, გამოდიხარ მდგომარეობიდან, ჩხუბობ და ყველაფერს თავდაყირა აყენებ, შემდეგ ეს ყველაფერი გაგივლის და შენთვის ყველაფერი რიგზეა, მაგრამ სხვა ადამიანი განაწყენებული და სულიერად ტრამვირებული რჩება. მისი ტრავმა და მისი დამძიმებული გული შენთვის წინაღობად იქცევა შენს ლოცვებში. თუ მლოცველი ადამიანი ხარ იგრძნობ, რომ შენსა და ღმერთს შორის კედელი აღიმართება. თუ გაგაჩნია განსჯის უნარი, მიხვდები – ეს წინაღობა წარმოიშვა იმის გამო, რომ შენს ძმას გულში რაღაც ხინჯად აქვს, ის შენზე გულნატკენია.
სამწუხაროდ, როგორც არ უნდა მოვიქცეთ, ჩვენს გარშემო ქვეყანა თავისი ცხოვრებით ცხოვრობს და არიან ადამიანები, რომელთაც ჩვენ არ მოვწონვართ. არიან ისეთებიც, რომლებსაც ვძულვართ და ისეთებიც რომელთათვისაც ჩვენი არსებობა პრობლემაა, დანახვა – მძიმე და აუტანელია. ჩვენთვის შეუძლებელია უჩინარნი გავხდეთ და მარტო ისინი გვხედავდნენ ვისაც ჩვენი დანახვა უხარია, მაგრამ როცა ჩვენ – ქრისტიანები, სხვებში სიძულვილის გრძნობას ვიწვევთ, ღვთის სიტყვით – დამნაშავენი ვიქნებით, თუ არ გავაკეთებთ მათთვის ყველაფერს. არ უნდა შევაშფოთოთ და გავაღიზიანოთ ისინი, რომ არ აღმოვჩნდეთ დამნაშავენი. დამნაშავენი აღმოვჩნდებით იმ შემთხვევაშიც, თუ არ ვილოცებთ იმ ჩვენი ძმებისათვის, რომელთაც ჩვენ არ ვუყვარვართ. განცდითა და ტკივილით უნდა ვილოცოთ მათთვის, რადგან ჩვენი ვალია ლოცვით გადავფაროთ ყველა ის მტრობა, რომელიც მათ ჩვენს მიმართ გააჩნიათ. შესაძლებელია, აღმოჩნდნენ ადამიანები, რომელთაც მაინც ექნებათ ჩვენთან პრობლემები, როგორც არ უნდა მოვიქცეთ ჩვენ. ასეთ შემთხვევაში, ჩვენგან მოითხოვება, რომ კარგად დავუკვირდეთ ჩვენს სინდისს და ვკითხოთ საკუთრ თავს: „რატომ აქვს ჩემს ძმას პრობლემა?“ უნდა შევძლოთ დანახვა თუ რაშია ჩვენი ბრალი. ჩვენ მიდრეკილები ვართ თავის მართლებისაკენ: „რა ჩემი ბრალია? მე ხომ მისთვის არაფერი დამიშავებია?“ და ა.შ… მაგრამ ეს ჩვენი სუბიექტური ხედვა და განსჯაა! ნამდვილი ღვთისკაცი კი ასეთ შემთხვევაში იტყვის: „მართალია ამ შემთხვევაში არაფერი მაქვს დაშავებული, მაგრამ სხვა ბევრი დამიშავებია. მართლა ღვთისკაცი რომ ვყოფილიყავი გამოვნახავდი ძალას მოყვასის დასამშვიდებლად და არა მხოლოდ მოყვასისა, არამედ მტრისაც და იმისიც ვინც ჩემი დანახვით ზიზღით ივსება“. მაგრამ ჩვენ არც ის შეგვიძლია, რომ არ ვიარსებოთ, ღმერთმა მოგვცა არსებობა და არ შეგვიძლია ჩვენი ნებით არარსებობაში ჩაძირვა. ამგვარად, სინდისით დამოწმებული სიყავრული, ძმის მიმართ, აუცილებელი პირობაა იმისათვის, რომ ჩვენ შევძლოთ ლოცვა. სხვანაირად ლოცვას ვერ შევძლებთ.
ეს ეხება ჩვენი ცხოვრების ნებისმიერ მხარეს, მაგალითდ: როგორ შეძლებ ლოცვას, თუ ოჯახში სიმშვიდე არ გაქვს ძმასთან, მეზობელთან, სტუმართან, მეუღლესთან ან შვილებთან? შეუძლებელია ვილოცოთ, თუ საკუთარ სახლში შექმნილი გვაქვს სიცივის, მტრობისა და სიბოროტის მდგომარეობა. დიახ, ჩვენ შეგვიძლია წარმოვთქვათ ლოცვის სიტყვები, მაგრამ სული ვერ გვექნება ლოცვისკენ მიმართული. და პირიქით, როცა ადამიანი სიმდაბლით თვლის, რომ დამნაშავეა ამა თუ იმ უჯერო სიტუაციაში და სიყვარულით ეპყრობა გვერდით მდგომს, მაშინ მადლი არ აყოვნებს მასზე გარდამოსვლას, ცასეთ შემთხვევაში ვხედავთ, თუ რა ძალით მატულობს ჩვენი ლოცვის ძალა, სიყვარულის მხოლოდ ერთი უბრალო გამოვლინებით! ე.ი შეგვიძლია ვთქვათ: ჩვენს განკარგულებაში არსებული გასაღები, რომელიც გვიღებს ლოცვის კარებს, არის სიყვარული. ამიტომ მლოცველისათვის აუცილებელია სიყვარულში მოღვაწეობა ყველგან და ყოველთვის, რათა შეძლოს საკუთარი თავის ლოცვის სულით აღჭურვა. ამასთანავე, რასაც ძლიერი ზიანი მოაქვს ლოცვისათვის და განუყრელ კავშირშია სიყვარულთან (უკუპროპორციულ კავშირში) – არის განკითხვა. როცა ვამბობთ, რომ ძმა გვიყვარს და ამავდროულად მას განვიკითხავთ, ეს ნიშნავს იმას, რომ არ გვიყვარს და ამ შემთხვევაში ვერ შევძლებთ ლოცვას. ჩვენგან მოითხოვება დიდი ყურადღება ჩვენს ყოველ მოძრაობაში, სიტყვაში, საქმეში და ყველა მოქმედებაში ძმის მიმართ.
იგივე შეიძლება ითქვას პირიქითაც, თუ გვინდა შევძლოთ ლოცვა, კარგად უნდა ვახასიათებდეთ ყველა ადამიანს. დიდი საქმე ადამიანისათვის, ისწავლოს სხვა ადამიანებზე მხოლოდ კარგის ლაპარაკი და მხოლოდ კარგ სიტყვას იმეტებდეს სხვებისთვის. შეიძლება ითვას, ეს არის გულის სიუხვე ადამიანისა.
ამბა ისააკი ამბობს: „თუ შენთან ვინმე მოვიდა, ელაპარაკე კეთილად, ხელ-ფეხი დაუკოცნე, დაამშვიდე როგორც შეგიძლია…“
ჩვენ ღირსებადაკარგული დაქირავებული და გამოუსადეგარი ადამიანები ვართ ღვთის წინაშე, ის კი შვილებს გვიწოდებს, მეგობრებს გვიწოდებს, გადმოგვცემს მთელ თავის სიყვარულს და ამას უაღრესი დიდსულოვნებით აკეთებს.
დიდი საქმეა სხვა ადამიანებთან კეთილად ლაპარაკის სწავლა, დაე სიყვარულის სიუხვე იყოს ჩვენს გულში და მოჭარბებულად გარდამოედინოს ჩვენს ბაგეთაგან. მაგრამ სამწუხაროდ ადამიანები და მათ შორის ჩვენც, ვინც ეკლესიის წევრებად ვითვლებით, უმეტესწილად არასახარბიელო მდგომარეობაში ვიმყოფებით ამ მხრივ, თითქოს საფასურს ვიხდიდეთ იმაში, რომ ადამიანისათვის კეთილი სიტყვა გავიმეტოთ! ერთ კეთილ სიტყვას თუ ვიტყვით და მორჩა! დიდი წვალების მიუხედავად მეტად ვეღარ ვახერხებთ, რომ რაიმე კეთილი გამოვწუროთ ჩვენგან!
ნახეთ, რატომ არის ცოლ-ქმრული კავშირები ასე სუსტი? იმიტომ, რომ ერთი მეორეს კეთილ, თბილ სიტყვას ვერ იმეტებს, არადა, ეს ხომ ძალიან ადვილია! ჩვენ ვიწყებთ ეკლესიურ ცხოვრებას, გვინდა გავხდეთ ქრისტიანები, სახლში კი ცოლი ქმარს არ ეტვის კეთილ სიტყვას და ქმარი კი – ცოლს.
სიტყვას, რომელიც მოყვარული გულიდან ამოდის და ფრთებს შეასხამდა მეორე ადამიანს. ასეთ შემთხვევაში, არა მხოლოდ ლოცვას ვერ შევძლებთ, არამედ ვერ შევძლებთ ადამიანებთან სწორ ურთიერთობასაც. მახსოვს უამრავი ადამიანი, რომელიც დიდი კრძალულებით გამოირჩეოდა სხვების მიმართ. ისინი ძლიერ ყურადღებით, წვრილმანებამდე დაკვირვებით ცდილობდნენ
ალერსიანნი ყოფილიყვნენ გვედზე მდგომთათვის, რათა არ დაემწუხრებინათ ისინი. მახსოვს ერთი ბერი ახალი სკიტიდან, რომელსაც რამდენიმე ვაზის ძირი ჰქონდა დარგული და უვლიდა. უდაბნოში კლდეებს შორის მას მოჰყავდა ბოსტნეული და მასთან ერთად ეს რამდენიმე ვაზის ძირიც. ვისაც აქ ყურძენი მოჰყავდა, არც ინახავდა, პირდაპირ ვაზიდან ჭამდნენ ხოლმე. დროდადრო სკიტში მოდიოდნენ მეთევზეები-ერისკაცები. ისინი წყვეტდნენ ხოლმე ბერის ყურძენს და ჭამდნენ ისე, რომ თვითონ ბერს იშვიათად უწევდა ყურძნის ჭამა. ერთხელ იგი მოვიდა ისეთ დროს, როცა მეთევზეები მტევნებს წყვეტდნენ. ბერმა შორიდანვე შეამჩნია რაც ხდებოდა. რომ არ ეწყენინებინა მეთევზეთათვის ჩაახველა და დაიწყო ღიღინი, რათა მათ შორიდანვე გაეგოთ და მის მისვლამდე რამე ეღონათ. არ უნდოდა მოულოდნელად წასდგომოდა თავზე და უხერხულ მდგომარეობაში ჩაეყენებინა თავისი მისვლით, რადგან ისინი ხომ დაუკითხავად იყვნენ შესულები მის ვენახში. ჩვენ რომ მის ადგილას ვყოფილიყავით, შეიძლება ერთი ამბავი აგვეტეხა და დიდ საქმედ ჩაგვეთვალა, რომ ქურდი დავიჭირეთ დანაშაულის ადგილზე.
მამათა ცხოვრებაში ბევრი მაგალითია, როცა ბერები ხედავდნენ ქურდის შემოპარვას, მაგრამ თავს მძინარედ აჩვენებდნენ. თუმცა ხედავდნენ, რომ ქურდი იპარავდა. ისინი არ ამბობდნენ: ის ქურდია და უნდა შევაჩეროთ ქურდობა! ისინი უყურებდნენ მხოლოდ თავის საქციელს. სხვა იპარავს თუ არ იპარავს, ეს მისი საქმეა, ბერებისთვის კი მნიშვნელოვანი იყო თვითონ როგორ მოექცეოდნენ ამ ადამიანს. როცა ეს ტაქტიანობა ოჯახებში იქნება გამოყენებული, როცა ქმარი ისწავლის ცოლთან ასე დელიკატურად ლაპარაკს, მაშინ ყველაფერი რიგზე იქნება. მაგალითად, შეამჩნიე, რომ ცოლს შენი ჯიბიდან ათი ლარი ამოუღია, არ არის საჭირო მთელი ორი დღე ცხვირაბზუებულმა იარო, ყველაფერი რიგზეა, იყავი ცოლთან თავაზიანი, უბრალოდ მოხდა რაღაც სასაცილო და მორჩა.
თქვენ გახსოვთ ლაზარეს ცხოვრება, რომელიც ოთხი დღის გარდაცვლილი უფალმა მკვდრეთით აღადგინა. თავისი მკვდრეთით აღდგენის შემდეგ, მას ერთხელაც აღარ გაუცინია – დამწუხრებული იყო სიკვდილისა და ჯოჯოხეთის ხილვით. ამის გამო მუდამ სიმწარეს გრძნობდა პირში. მხოლოდ ერთხელ, მაინც გაეცინა, როცა გაიგო ქურდობის ამბავი-ვიღაცას ვიღაცისთვის ქოთანი მოუპარავს. წმიდანს გაეცინა ამ საქმის ამაოებაზე და თქვა: „თიხამ თიხა მოიპარა-თიხის ადამიანმა თიხის ქოთანი მოიპარა“. როცა ადამიანი იძენს სულიერ კეთილშობილებას, ის არათუ შურს არ იძიებს თავის გამო, არამედ მომხდარს ბავშვურ ხუმრობად ჩათვლის და ამას შეხედავს დიდსულოვნებით. თითქოს მას არც არაფერი დაეშავებინოს. თითქოს ეს უმნიშვნელო შეცდომა იყო.
ასე ხდება, როცა ადამიანი იძენს გარკვეულ სულიერ სიმაღლეს, და ასე იქცევა არა იმიტომ, რომ საზოგადოებრივი წესრიგი მოუწოდებს, არამედ მხოლოდ ერთი მიზეზით – უფალთან ურთიერთობის გამო. სხვა მას არაფერი აინტერესებს და ამბობს: „მე არ შემიძლია შევზღუდო ღმერთთან ჩემი კავშირი იმის გამო, რომ გამოვასწორო სხვა ადამიანი, ან რაღაც შეუსაბამობები ეკლესიაში, ან სახელმწიფოში, მივცე ადამიანი სამართალში იმისათვის, რომ შევაჩერო რაიმე ბოროტება… არა, რასაც გინდა აკეთებდეს ადამიანი, ღმერთი ხედავს ყველაფერს და თვითონ გააკეთოს, რაც უნდა, მე კი არ შემიძლია გავწყვიტო კავშირი მასთან იმის გამო, რომ სხვანაირად მოვიქცე – თუნდაც ადამიანურად სამართლიანად“. ნებისმიერ ჩვენს ინტერესს შევწირავთ, რათა შევინარჩუნოთ ღმერთთან სწორი ურთიერთობა და წარვსდგეთ მის წინაშე განუკითხავი კადნიერებით.
სხვა მნიშვნელოვანი პირობა ლოცვისათვის, მდგომარეობს იმაში, რომ უფლის წინაშე დამდაბლებული გონებითა და შემუსვრილი გულით წარვსდგეთ. ეს ხელოვნებაა, თუ როგორ მიიზიდოს ადამიანმა თავისკენ ღმერთი. მაგალითად არსებობენ ადამიანები, რომლებიც საჭიროებენ მოწყალებას და თან ძალიან ზრდილები არიან. მათ შეუძლიათ ისე ითხოვონ მოწყალება, რომ, თუნდაც არ გინდოდეთ ფულის მიცემა, უარს მაინც ვერ ეტყვით, რადგან ისინი გელაპარაკებიან და იქცევიან განსაკუთრებით დელიკატურად, გთხოვენ ისე, რომ გულს მოგილბობენ და უარს ვეღარ ეუბნებით. თუ ასეთი ადამიანი გთხოვთ ათს, თქვენ შეიძლება მისცეთ ოცი, რადგან იციან, როგორ ითხოვონ – დელიკატური მთხოვნელები არიან.
არიან ისეთებიც, რომლებიც ბევრ რამეს არასწორად აკეთებენ და, როცა ჩვენ დავაპირებთ, ვეჩხუბოთ და გამოვლანძღოთ ისე თავაზიანად დაგვიხვდებიან და ზრდილობიანად გვესაუბრებიან, რომ ჩვენ ვმშვიდდებით და ვეღარ ვეჩხუბებით მათ, რადგან ისინი საუბრის ხელოვნებას ფლობენ. მე ვიცნობ რამდენიმე ასეთ ადამიანს. მაგალითად, არის ერთი ადამიანი, რომელიც არასწორად აზროვნებს, უშვებს უამრავ შეცდომას და ერთხელ, რაც ვუთხარი, ყველაფერი პირიქით გააკეთა. მე გავბრაზდი და ვიფიქრე, ერთი რიგიანად გამომელანძღა. გადავწყვიტე, მივსულიყავი და დიდი აყალმაყალი ამეტეხა მისთვის, მაგრამ, როცა მივედი, მან მთლად განმაიარაღა – ისე თავაზიანად დამიწყო ლაპარაკი, რომ ყველაფერი დამავიწყდა. უნდა დავეუფლოთ ასეთ ხელოვნებას, უფლის წინაშე წარვდგეთ დამდაბლებული, შემუსვრილი აზრებით, ისე, რომ გული ღია გვქონდეს ღვთისათვის და სული ესწრაფოდეს ღმერთთან შეერთებას, ეს არის ლოცვის ხელოვნება – გასაღები, რომელიც ჩვენს გულებს უფალს გაუღებს.
ადამიანმა უნდა იცოდეს, როგორ შემუსროს და გაუღოს გული უფალს. ყოველი ადამიანისთვის ეს სხვადასხვანაირად ხდება, ყველა ერთმანეთს არ ჰგავს. ადამიანი, რომელიც ხედავს თავის დაცემულობას, მუხლმოდრეკით თაყვანს სცემს უფალს და ამ თაყვანისცემით გამოხატავს მადლიერებას მთელი არსებით – სულითა და სხეულით.
ეკლესია არ განიხილავს ადამიანს, როგორც მხოლოდ სულს, არამედ – როგორც სულისა და სხეულის ერთიანობას. ჩვენი სული ავადმყოფობს სხეულთან ერთად და ჩვენ თაყვანს ვცემთ და მუხლს ვიდრეკთ უფლის წინაშე – ვისაც როგორ შეგვიძლია: ზოგიერთი ჩვენგანი ლოცულობს სავარძელში ჩამმჯდარი, სხვები მიწამდე თავდახრილი. უნდა ვიცოდეთ ლოცვა ისეთი სიმდაბლით როგორიც შეგვიძლია შევასრულოთ. ჩვენი შემუსვრილი გული იზიდავს უფალს ჩვენკენ. ლოცვაზე არ უნდა დავდგეთ გამართლებული ადამიანის განწყობით. მამებს ლოცვის დროს თავი წარმოედგინათ ყველაზე უარეს ადამიანად. „მე ყველაზე და ყველაფერზე ცოდვილი ვარ“ – ამბობს ერთ-ერთი წმიდანი. როცა ლოცვად დავდგებით უფლის წინაშე, ჩვენც ასე, დამნაშავედ უნდა ვიგრძნოდ თავი.
უფალი წმიდაა, უფალი ყოვლადძლიერია, ის მამაა ჩვენი. ჩვენი მდიდარი მამა. მან მოგვანიჭა თავისი სიმდიდრე, ჩვენ კი ის ცოდვებში დავხარჯეთ. არ შეგვიძლია ცხოვრებაში მიმართული ვიყოთ სიკეთისაკენ, ზნეობისაკენ, არამედ ჩვენი საქმენი საძაგლად ჩანს უფლის თვალში. მაშ რა იქნება სათნო ღვთისათვის? მხოლოდ ერთი: „მამაო, ვცოდე ცად მამართ და წინაშე შენსა,“ – ეს უძღები შვილის სიტყვებია, მას სხვა არაფერი უთქვამს. პირველი მან თქვა „მამა“ და მეორე: „შევცოდე ზეცის წინააღმდეგ და შენ წინაშე“. მას არ უთქვამს ისე, როგორც ხშირად ჩვენ ვამბობთ: „შემეშალა და რა ვუყოთ?“ მან თქვა მთელი შინაგანი შემუსვრილებით, რადგან შეგნებული ჰქონდა თავისი ცოდვის მთელი სიმძმე. ჩვენც მხოლოდ ასეთი განწყობით შეგვიძლია წარვსდგეთ უფლის წინაშე, ასეთი განწყობით ვესწრაფოთ მასთან ზიარებას, როგორც სიკვდილისათვის მზადმყოფმა, როგორც ბრალდებულმა, რომელმაც იცის, რომ ყველაფერი დაკარგული აქვს და არსებობს მხოლოდ ერთი – მისი კავშირი ღმერთთან. მხოლოდ ამას შეუძლია ჩვენი შველა. ჩვენ ვდგავართ უფლის წინაშე და ვუხმობთ მას: „მე არაფერი მაქვს, რომ მოგცე, არაფერი გამაჩნია შენთან წარსადგენი: „უკეთუ უსჯულოებათაებრ მიაგებდე, უფალო, უფალო, ვინმე დაუთმოს?“ (ფს. 129.3) თუ ჩემს ცოდვებს აღმირიცხავ და მათ შესაბამისად მომთხოვ ვერაფრით გავიმართლებ თავს, რადგან არაფერი მაქვს თავის გასამართლებელი. მხოლოდ შენ მყავხარ, ღმერთო ჩემი მამა, მამიკო, რომელმაც შენი წმიდა სისხლი და შენი პატიოსანი სხეული მომეცი და ეს ერთადერთია, რისი მოცემაც მე შემიძლია, რათა გადმოიხარო ჩემკენ, როგორც წმიდანები ამბობენ: „უფალო შენი ჯვარზე დაღვრილი წმიდა სისხლისათვის შემიწყალე მე“. ამის მეტი მართლაც არაფერი გამაჩნია. ძმებო და დებო, შემიძლია გითხრათ, ვინც შეიცნო ქრისტეს მსხვერპლი, ქრისტეს ჯვარი, ქრისტეს სიყვარულის საიდუმლო ქვეყნის მიმართ, მან შეიცნო რას ნიშნავს: ღმერთმა გვიხსნა თავისი პატიოსანი ჯვრით. ამის მეტი ჩვენ ვერაფერი გვიშველის: ვერც საქმენნი ჩვენი და ვერც სხვა რამ. ყველაფერი ხდება ჩვენს დასახმარებლად, რადგან დახმარება ჩვენ გვჭირდება და არა ღმერთს.
ახლა კი, სანამ დავამთავრებდე, მინდა, გავაკეთო ერთი აუცილებელი შენიშვნა. ლოცვისათვის აგრეთვე საჭიროა, ადამიანმა არასოდეს გაივლოს აზრად ლოცვისათვის თავის დანებება: „რისთვის ლოცულობ? შენ ხომ ახლახანს სცოდე? რაც შენ ჩაიდინე, ამის შემდეგ როგორ შეძლებ ილოცო?… არ ილოცო!“ – არასოდეს მიიღოთ ასეთი აზრი. რაც უნდა გავაკეთოთ, როგორი ცოდვებიც უნდა ჩავიდინოთ, როგორი ბოროტებაც უნდა მოვიმოქმედოთ, ჩვენ მაინც გვაქვს ლოცვის უფლება. არავის შეუძლია ეს უფლება წაგვართვას. გვაქვს უფლება, შევთხოვოთ უფალს, როგორც ექიმს, როგორც ჩვენს მამას, რათა შეგვიწყალოს ჩვენ. ვერავინ წაგვართმევს უფლის მიმართ ვედრების უფლებას, რათა მან იხსნას ჩვენი სული.
მამები ამბობენ, რომ ცოდვის ჩადენის დროსაც კი, უნდა ვილოცოთ. შეგვიძლია ვთქვათ: „ღმერთო ჩემო! ნახე, რას ვაკეთებ, ამ წუთში მე ცოდვას ჩავდივარ – ყველაზე საზიზღარს, ყველაზე საძაგელს, შემიწყალე მაშინაც, როცა ამ ცოდვას ჩავდივარ“. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, არ უნდა დავკარგოთ კადნიერება, უფლის მიმართ. მოვუხმოთ უფალს მაშინაც, როცა დამძიმებული და სრულიად დანთქმული ვართ ცოდვაში. უნდა მოვუხმოთ მორჩილებით და ვევედროთ ჩვენი ცოდვისა გამო. ვლოცულობთ უფლის მიმართ, რადგან ცოდვილები ვართ. როცა ლოცვის დროს გონება ჩვენი განიფანტება, როცა სავსეა არაწმიდა და მგმობი აზრებით, როცა ხდება ჩვენში აჯანყება და წინააღმდეგობა, როცა ურწმუნოება გვძალავს და ლოცვის მაგივრად გმობა გამოგვდის – მაშინაც კი არ უნდა დავკარგოთ კადნიერება, უნდა გავაგრძელოთ ლოცვა. უფალი საბოლოოდ დაამარცხებს ჩვენში ამ არაწმიდებას! არ ჩავვარდეთ პანიკაში, არ მივეცეთ დარდებს, არამედ მუდმივად ვიყოთ ლოცვებში. რაც უნდა მოხდეს, ვგრძნობთ რამეს თუ არა, ვიკრებთ გონებას თუ არა, არის თუ არა ჩვენში ათასი უწმიდურება, უნდა ვილოცოთ, არ გავექცეთ ლოცვას – ამაშია ძალა იმისა, ვისაც უნდა ლოცვას დაეუფლოს. რაც გინდა მოხდეს, მოთმინებით ვიყოთ უფლის მიმართ ლოცვაში, მაშინ ღმერთი მოგვხედავს ამ საქმეში და შეგვაცნობინებს ლოცვის უძვირფასეს ნაყოფს.
მარხვისა და ლოცვის ამ პერიოდში მოვწესრიგდეთ სხეულითა და სულით და უკეთ შევიცნოთ ლოცვის ღვთიური სათნოებები, რომელიც ჩვენი – ღმერთთან შემაერთებელია. სპეციალურად გვერდისთვის თარგმნა, რუსთავის მე-17 დაწესებულების პატიმარმა, ზურაბ გორგაძემ.
წყარო