შესავალი
პატივი მაქვს, დასკვნითი სიტყვით წარვდგე კონფერენციის დელეგატების წინაშე. დღეს მე ვისაუბრებ ორ თემაზე: პირველ რიგში, იმის გათვალისწინებით, რომ მთელი კონფერენციის განმავლობაში ჩვენ “ვნებებზე” ვსაუბრობდით, მე უფრო დაწვრილებით გავარჩევ ამ ტერმინს და შევეცდები, რაც შეიძლება, ზუსტად განვსაზღვრო მისი მნიშვნელობა. მეორე რიგში, მე ვილაპარაკებ იმ თემის შესახებ, რომელიც აღნიშნულია ჩემი გამოსვლის სათაურში – “სულიერი ბრძოლა თანამედროვე სამყაროში”.
არავითარი ახალი ცოდვა?
ორმოცდაათზე მეტი წლის წინ ცნობილი ანგლიკანი მოძღვარი მამა ალგი რობერტსონი (წმინდა ფრანცისის საზოგადოებიდან), რომელიც ყოველ კვირას ხანდახან საათობითაც იღებდა აღსარებებს, დაღლილობაშეპარული ხმით მეუბნებოდა: “რა სამწუხაროა, რომ არავითარი ახალი ცოდვა არაა!” მსოფლიოში მიღებული თვალსაზრისის მიუხედავად, არა სიწმინდე, არამედ სწორედ ცოდვაა უსიცოცხლო და მოსაწყენი. თავის არსებაში ბოროტება მონოტონურია და არაა შემოქმედებითი, მაშინ როდესაც წმინდანები ამოუწურავ მრავალფეროვნებასა და ორიგინალობას წარმოაჩენენ.
თუ თავისთავად ცოდვა მუდამ მეორდება, მაშინ გამოდის, რომ თავად სულიერი ბრძოლა ჩვენი ბოროტი გულისთქმებისა და ვნებების წინააღმდეგ ისეთივე ყოფილა თანამედროვე სამყაროში, როგორიც ადრე. გარეგნული ფორმები შეიძლება იცვლებოდეს, მაგრამ ძირითადი არსი უცვლელია. ისეთი წიგნი, როგორიცაა წმინდა იოანე კიბისაღმწერლის “სულიერი ამაღლების კიბე”, ისევე შეიძლება გამოიყენებოდეს სულიერი ცხოვრების სახელმძღვანელოდ 21-ე საუკუნეში, როგორც – მე-7-ში. დღეს, როგორც ადრე, ჩვენი მტერი ეშმაკია, რომელიც მსხვერპლის ძიებაში თავს დაგვტრიალებს მბრდღვინავი ლომივით. დღეს, როგორც ადრე, სატანა სინათლის ანგელოზად გადაიქცევა. დღეს, როგორც ადრე, ღმერთი სულიერი სიფხიზლისკენ მოგვიწოდებს, რომლის არსიც აღმოსავლეთის ქრისტიანმა ასკეტმა მამებმა შეაჯამეს სიტყვაში nepsis, ანუ “იღვიძე”, “იფხიზლე”.
მოკვდინება თუ გარდაქმნა?
მთელი ჩვენი დისკუსიის განმავლობაში ჩვენ ვიყენებდით სიტყვა “ვნებას”, მაგრამ მაინც რა მოიაზრება ამ ტერმინში? სამწუხაროდ, ინგლისური სიტყვა passion (ვნება), რომელიც გამოიყენება სიტყვა pathos-ის გადასათარგმნად, ნამდვილად არაა საკმარისი იმ აზრის მრავალფეროვნების გამოსახატავად, რომელსაც ბერძნული ტერმინი მოიცავს. სიტყვასთან passchein (განცდა, ტანჯვა) დაკავშირებული pathos ძირითადად პასიურ მდგომარეობას აღნიშნავს, განსხვავებით dynamis-ისგან. ის ადამიანის ან სუბიექტის მიერ გადატანილ მოვლენას ან მდგომარეობას ნიშნავს. ასე რომ, ძილსა და სიკვდილს კლიმენტი ნაზიანზელი pathos-ს უწოდებს, წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელი კი მთვარის ფაზებს აღწერს, როგორც pathe. ჩვენს ცხოვრებაში pathos ადამიანის მიერ განცდილ ან გადატანილ გრძნობას ან ემოციას აღნიშნავს.
უკვე ქრისტიანობამდელ ბერძნულ ფილოსოფიაში შეგვიძლია გამოვყოთ ორი განსხვავებული დამოკიდებულება ვნებებისადმი. ადრეული სტოიკოსებისთვის pathos არეული და ზღვარგადასული სწრაფვაა, hormepleonazousa, ზენონის განმარტებით. ის პიროვნების სიმშვიდის პათოლოგიური დარღვევაა, დაავადებაა (morbus), როგორც ციცერონი აღნიშნავს. მაშასადამე, ბრენი apatheia-სკენ მიისწრაფის, ვნებებისგან განთავისუფლებისაკენ.
მიუხედავად ვნებაზე ასეთი შეხედულებისა, არსებობს უფრო ოპტიმისტური შეფასებაც, რომელსაც წავაწყდებით პლატონთან და უფრო ჩამოყალიბებული ფორმებით – არისტოტელესთან. თავის დიალოგ “ფედრაში” პლატონი იყენებს მეეტლისა და ორი ცხენის ანალოგიას. ეტლი სულის სახით წარმოგვიდგება, ხოლო მეეტლე – გონებისა (to logistikon). ეტლში ორი ცხენია შებმული: ერთი კეთილშობილური სისხლისაა, მეორე კი – უმართავი და მეამბოხე, რაც, შესაბამისად, აღნიშნავს სულის „ზეშთაგონებული” და „ყოვლისმომცველი” ნაწილების ამაღლებულ მოძრაობას (to thymikon) და ხორციელი ნაწილების დაცემულ მოძრაობას. მაშ ასე, ეტლის ასამოძრავებლად საჭიროა ცხენები. სასიცოცხლო ენერგიის გარეშე, რომელსაც pathe გვაძლევს, სულს არ ჰყონფის ძალა, რომ იმოქმედოს. მეტიც, ეტლმა რომ სწორად იმოძრაოს, მას ორივე ცხენი სჭირდება. მაშასადამე, გონებას არ შეუძლია მართოს არც კეთილშობილური გრძნობებისა და არც დაცემული ვნებების გარეშე, მაგრამ ის ცდილობს, ისინი აკონტროლოს. ამ ანალოგიიდან გამომდინარე, ბრძენი უნდა ცდილობდეს ვნებები სულის ნებისმიერ ნაწილში დათრგუნოს, მაგრამ შეინარჩუნოს ისინი თანასწორობასა და ჰარმონიაში.
მსგავს აზრს აყალიბებს არისტოტელე “ნიკომაქეს ეთიკაში”. მისი აზრით, pathe-ში იგულისხმება არა მარტო, ვთქვათ, სურვილი და მრისხანება, არამედ – მეგობრობა, სიმამაცე და სიხარული. მისი თქმით, ვნებები “არც ბიწიერია და არც სათნო”, არსობრივად არც კეთილია, არც ბოროტი. ისინი ჩვენ ვერ გვმართავენ და ამიტომაც მათ გამო ვერ გაგვამტყუნებენ. ვნება ნეიტრალური იმპულსია და როგორც მიტროპოლიტმა ფილარეტ მინსკელმა აღნიშნა თავის სიტყვაში, ყველაფერი იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ გამოვიყენებთ მათ. ასეთ შემთხვევაში, ჩვენი მიზანი ვნებების არა მთლიანი ჩახშობაა (როგორც სტოიციზმში), არამედ საშუალოდ (to meson), ასე ვთქვათ, მათი ზომიერი და კეთილგონივრული გამოყენება. იდეალი არა apatheia-ა, არამედ metropatheia (თუმცა, თავად არისტოტელეს ეს უკანასკნელი ტერმინი არ გამოუყენებია).
რომელია ვნების ამ ორი განმარტებიდან მიღებული პატრიარქალურ ღვთისმეტყველებაში? უნდა ითქვას, რომ მამათა შორის ერთსულოვნება არაა. პირველ რიგში, მწერალთა ერთი ჯგუფი სტოიკოსებს ემხრობა ვნებებთან უარყოფით დამოკიდებულებასთან დაკავშირებით. კლიმენტი ალექსანდრიელი pathos-ის ზენონისეულ განმარტებას იმეორებს, როგორც pleonazousa horme, ანუ “გადაჭარბებული იმპულსი”, “გონებას დაუმორჩილებელი” და “ბუნების საწინააღმდეგო”. ვნებები “დაავადებებია” და ნამდვილად კეთილ ადამიანს ისინი არა აქვს. ნემესიოს ემესელიც სტოიკოსთა შეხედულებას იზიარებს. ევაგრე პონტოელი მჭიდროდ უკავშირებს ვნებებს ეშმაკებს. მაშასადამე, სულიერი მებრძოლის მიზანი apatheia-ა, მაგრამ ევაგრე ამ ტერმინს, სიყვარულთან დაკავშირებით, დადებით შინაარსსაც აძლევს. წმინდა მაკარის ქადაგებებშიც თითქმის ყოველთვის ვნებები დაკნინებულადაა მოხსენიებული.
თუმცა არსებობენ მამები, რომლებიც ძირითადად უარყოფითად კი აფასებენ ვნებებს, მაგრამ მაინც უშვებენ მთ დადებითად გამოყენებას. წმინდა გრიგოლ ნოსელი თვლის, რომ თავიდან pathos არ იყო ადამიანური ბუნების ნაწილი, მაგრამ “პირველქმნილების შემდეგ ის ადამიანს მიეცა” და ის სულის განსაზღვრების ნაწილი არა არის. ვნებებს “მხეცური” ხასიათი აქვთ (ktenodes), რაც პირუტყვებთან გვანათესავებს. თუმცა, აპისტოტელეს შეხედულების მსგავსად, წმინდა გრიგოლი ამატებს, რომ ვნებები შეიძლება კეთილი მიზნით გამოიყენო: ბოროტება არა pathe-ში, არამედ ადამიანის თავისუფალ არჩევანშია (proairesis).
წმინდა იოანე კიბისაღმწერელი მთლიანობაში წმინდა გრიგოლ ნოსელს ეთანხმება. ხანდახან ის იყენებს უარყოფით ტერმინებს, უტოლებს რა pathos-ს ბიწიერებასა და ბოროტებას (kakia) და ასევე ამტკიცებს, რომ pathos “თავიდან არ იყო ადამიანური ბუნების ნაწილი”: „ღმერთს არ შეუქმნია ვნებები. – ამბობს ის – ისინი ადამიანს ეკუთვნის, განსაკუთრებით – მის დაცემულ ბუნებას და ისინი ბიწიერად უნდა ჩავთვალოთ. არავინ უნდა ეცადოს, ღვთისმეტყველი გახდეს, სანამ apatheia-ს არ მიაღწევს“. მიუხედავად ამისა, ის მაინც აღნიშნავს, რომ ვნებების გამოყენება შეიძლება კეთილი მიზნებისთვის. ნებისმიერი ვნების საფუძველში მყოფი იმპულსი არსობრივად ბოროტი არ არის; ეს ჩვენ ვართ, ვინც თავისუფალი არჩევანის დროს “ჩვენი ბუნებრივი იმპულები ვნებებად გადავაქციეთ”. საინტერესოა, რომ კიბისაღმწერელი კი არ ამტყუნებს eros-ს (ფიზიკურ ლტოლვას), როგორც ცოდვას, არამედ თვლის, რომ ის შეიძლება ღვთისკენ იყოს მიმართული.
მესამე მხარეს დგანან სხვა ავტორები, რომლებიც კიდევ უფრო შორს მიდიან და როგორც ჩანს, ისინი უშვებენ, რომ ვნებების არა მარტო კეთილი მიზნებისათვის გამოყენება შეიძლება, არამედ ისინი ღვთის მიერ შექმნილი ჩვენი პირველქმნილი ბუნების ნაწილია. ეს ძირითადად აბბა ესაიას (+491) ეხება. თავის მეორე “სიტყვაში” ის ამტკიცებს, რომ ისინი, რასაც ძირითადად ვნებებს უწოდებენ (მაგალითად, ლტოლვა (epythimia), შური და ეჭვი (zelos), ღვარძლი, სიძულვილი და სიამაყე), თავისი მნიშვნელობით kata physin, ანუ ბუნებას შეესაბამება და ყოველი მათგანის გამოყენება შეიძლება კეთილი მიზნებისთვის. მაგალითად: ლტოლვა, რომელიც, წესით, ღვთისკენ უნდა იყოს მიმართული, ჩვენ “ყოველივე უწმინდურებისკენ” მივმართეთ. ჩვენ დავამახინჯეთ გულმოდგინება და შური, რომლებითაც ჩვენ სიწმინდეს უნდა მივბაძოთ (“ჰბაძევდით (ეშურეთ) მადლთა ამათ უფროსთა” -ამბობს წმინდა პავლე მოციქული (1 კორ. 12, 31), ახლა კი ამის გამო ჩვენ ერთმანეთის გვშურს. მრისხანება და სიძულვილი, რომელიც ეშმაკისა და მისი ყოველი საქმის წინააღმდეგ უნდა მივმართოთ, ჩვენ მოყვასს დავატეხეთ თავს. სიამაყეც კი შეიძლება გამოვიყენოთ სასიკეთოდ: არსებობს პიროვნული ღირსების გრძნობა, რომლითაც სულისთვის დამანგრეველ სასოწარკვეთასა და საკუთარი თავის შებრალებას ვებრძვით. ასე რომ, აბბა ესაია ისეთ ვნებებს, როგორებიცაა მრისხანება და სიამაყე, რომელთაც ევაგრე “ეშმაკებად” ან განსაკუთრებით ბოროტ ზრახვებად ჩათვლიდა, პირიქით, ღვთის მიერ შექმნილი ჩვენი პიროვნების ბუნებრივ ნაწილად მიიჩნევს. არსობრივად, ვნებიანი ლტოლვა ან მრისხანება არ არის ცოდვა; მნიშვნელოვანია, თუ როგორ გამოვიყენებთ მათ, kata physin თუ para physin. ნაკლებად სავარაუდოა, ესაია პლატონის ან არისტოტელეს პირდაპირი გავლენის ქვეშ ყოფილიყო, რომლებიც ალბათ არც წაუკითხავს, მაგრამ თავისუფლად შესაძლებელია, რომ ის ეყრდნობოდა კოპტურ ტრადიციებს, რომელთაც წავაწყდებით წმინდა ანტონ დიდისადმი მიწერილ წერილებში.
ვნებებისადმი დადებით დამოკიდებულებას ვხვდებით უფრო გვიანდელი ხანის ავტორებთანაც. როდესაც წმინდა დიონისე არეოპაგელი აღწერს, რომ იეროთეოსი “არა მარტო შეისწავლის ღვთაებრივს, არამედ მას ტანჯვითაც შეიცნობს” (ou monon mathon alla kai pathon ta theia), უდავოა, ის გულისხმობს, რომ ფარული ხედვა გარკვეულად ვნებაა (pathos). წმინდა მაქსიმე აღმსარებელი, რომელიც კი ემხრობა წმინდა გრიგოლ ნოსელს, რომ ვნებები ადამიანურ ბუნებაში პირველქმნილების შემდეგ შევიდა, მაინც მიუთითებს, როგორც ანდრეი ლუტმა აღნიშნა, “წმინდა სიყვარულის ნეტარ ვნებაზე” (makarion pathos testheias agapes) და არ ერიდება ღმერთთან კავშირზე საუბარს ეროტიკულ ტერმინებში. ის ამტკიცებს, რომ ვნებებმა შეიძლება დაიმსახუროს როგორც ქება, ისე გაკიცხვა. წმინდა გრიგოლ პალამას მიხედვით, ქრისტიანული ცხოვრების მიზანი არა ვნებათა მოკვდინება (nekrosis), არამედ მათი გარდაქმნა ან მიმართულების შეცვლაა (metathesis).
მაშასადამე, საკმარისი საფუძველი გვაქვს იმ აზრის გამოსატანად, რომ ბერძენი მამები განიცდიდნენ არა მარტო სტოიკოსთა ნეგატიური მიდგომის გავლენას, არამედ პირდაპირ ანდა ირიბად – არისტოტელეს უფრო დადებითი შეფასების გავლენასაც. ის მამები, რომლებიც აღიარებენ ვნებების დადებით ანდა, უკიდურეს შემთხვევაში, ნეიტრალურ ხედვას, უმცირესობას შეადგენენ, მაგრამ მნიშვნელოვან უმცირესობას. რა თქმა უნდა, შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ სადავო კითხვა, როგორ გვინდა გამოვიყენოთ სიტყვა “ვნება”, ძირითადად სემანტიკურ ხასიათს ატარებს, მაგრამ განა ამ სიტყვის სხვადასხვანაირად გამოყენებას უფრო ღრმა მნიშვნელობები არა აქვს? სიტყვებს უდიდესი სიმბოლური ძალა აქვს და მათი გამოყენების წესს დიდი გავლენა აქვს იმაზე, თუ როგორ ჩავწვდებით ჩვენ სინამდვილეს. იგივე შეიძლება ითქვას სიტყვაზე pathos. რომელს უნდა მივდიოთ: სტოიკოსთა უარყოფით თუ არისტოტელეს დადებით განმარტებას? ამას შეიძლება სერიოზული შედეგები მოჰყვეს ჩვენი სულიერი შვილებისა და ჩვენთვისაც. რას ვემხრობით: “მოკვდინებას” თუ “გარდაქმნას”, “აღმოფხვრას” თუ “აღზრდას”, “ჩამოშორებას” თუ “მიმართულების შეცვლას”? მათ შორის დიდი განსხვავებაა.
რაც შეეხება ჩვენს სულიერ ბრძოლას თანამედროვე სამყაროში, მე მტკიცედ ვარ დარწმუნებული, რომ გაცილებით მეტ წარმატებას მივაღწევთ, თუ “გარდაქმნას” ვიქადაგებთ და არა “დანგრევას”. თანამედროვე სამყარო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ყოველ შემთხვევაში, დასავლეთი ევროპა – ეს არის ძირითადად სეკულარიზებული სამყარო, ეკლესიისგან განდგომილი. თუ ჩვენი ამოცანაა, ეს სამყარო ქრისტესთან დავაბრუნოთ, თუ ჩვენ თვითონ გვჭირდება შევინარჩუნოთ ქრისტიანული იდენტობა ამ განდგომილ ატმოსფეროში, მაშინ უკეთესი იქნება, ქრისტინაული ქადაგება წარვმართოთ უფრო დადებით, ვიდრე ბრალმდებლური ტონით. სიბნელის გმობას სანთლის ანთება სჯობს.
მიტროპოლიტი კალისტე უეარი