სიკვდილის ლიტურგია და თანამედროვე კულტურა[1]
ლ ე ქ ც ი ა N 1
ნაწილი I
ქრისტიანული დაკრძალვის წესების განვითარება
გარდაცვალება, როგორც „პრაქტიკული პრობლემა“
(რამდენიმე შენიშვნა შესავლისათვის)
მე-4 ხმის აღდგომის ტროპარი გვამცნობს: „დაიხსნა სიკვდილი“. ამ სიტყვებს პირდაპირი მნიშვნელობით თუ გავიგებთ, ჩვენი სემინარი აქვე დასრულდება! ამიტომ, მოდით, ჯერჯერობით მაინც, თავი დავანებოთ მათ პირდაპირ გაგებას. ცხადია, თქვენ იკითხავთ: მაშ რა ვქნათ, როგორ გავიგოთ ეს სიტყვები? მინდა გითხრათ, რომ ჩვენი სემინარის ამოცანა პრაქტიკულია. ჩვენ შევეცდებით სწორედ პრაქტიკულ, ანუ სამოძღვრო, ლიტურგიკულ, მუსიკალურ დონეზე განვიხილოთ პრობლემები, რომლებიც საეკლესიო ცხოვრებისა და მსახურების იმ არსებით სფეროს მიეკუთვნება, რომელსაც „სიკვდილის ლიტურგია“ შეიძლება ეწოდოს. (ყურადღება მიაქციეთ: სიტყვა „ლიტურგიას“ მე აქ ვიყენებ არა მისი ვიწრო, მხოლოდ ლიტურგიკული მნიშვნელობით, არამედ იმ აზრით, რაც მას ადრეულ ეკლესიაში ჰქონდა, როცა ის აღნიშნავდა არსებით მსახურებას, ფუნქციას, და თავისთავში მოიცავდა როგორც ეკლესიის შეხედულებას სიკვდილზე, ისე მასზე პასუხს). მაგრამ ამას რომ ვამბობთ, ჩვენ სიტყვა „პრაქტიკულს“ უკვე ვანიჭებთ გარკვეულ თვისებებს. რადგან ეკლესიაში (მით უფრო, როცა საქმე ესოდენ ღრმა და მნიშვნელოვან საკითხს ეხება) ვერაფერს დავიყვანთ უბრალოდ პრაქტიკულის კატეგორიამდე, თუკი „პრაქტიკული“ თავის თავში ატარებს წინააღმდეგობას თეორიულ ხედვასთან, რწმენასთან, ტრადიციასთან და ზოგიერთ შემთხვევაში კავშირსაც კი წყვეტს მათთან.
ეკლესიის მთელი პრაქტიკული მოღვაწეობა ყოველთვის, უმთავრესად, თეორიის პრაქტიკაში განხორციელებაა, რწმენის გამოცხადებაა. მაგალითად, მე-17 საუკუნეში ფრანგი პრინცესა თავის ანდერძში ითხოვდა, რომ მისი დაკრძალვის დღეს პარიზში ათასი მესა შესრულებულიყო; მისი თხოვნა ასახავდა ღვთისმოსაობის გარკვეულ ტიპს, რომელიც დაფუძნებული იყო „თეორიის“ გარკვეულ გაგებაზე, თავად სიკვდილის გარკვეულ გაგებაზე. როდესაც ეკლესიაში (ამჯერად ჩვენს საკუთარ მართლმადიდებელ ეკლესიაში) თანდათან ჩამოყალიბდა წესების არაჩვეულებრივად რთული სისტემა, რომელიც განსაზღვრავდა თუ როდის შეიძლებოდა და როდის არა მიცვალებულთათვის ლოცვა, ხოლო შემდეგ თვით მღვდელმსახურებმა დაიწყეს მათი დარღვევა (ასე ვთქვათ საზოგადოების მოთხოვნით, რადგანაც ადამიანებს ასე სურდათ), ამაში ვხედავთ იმის მკაფიო დასტურს, რომ თავად მიცვალებულთათვის ლოცვის გაგებაში მოხდა ცვლილებები. და საჭიროა არა უბრალოდ წესების შესრულების უზრუნველყოფა, არამედ, პირველ რიგში, მათ შინაარსში ჩაწვდომა. დაბოლოს, ჩვენ შეგვიძლია გადავხედოთ სასაფლაოთა ხანგრძლივ ისტორიას: თავიდან ისინი მდებარეობდნენ extra muros, ქალაქებისა და სოფლების გარეთ და ქმნიდნენ ნეკროპოლისს, „მკვდართა ქალაქს“, რომელიც გამოყოფილი იყო ე. წ. „ცოცხალთა ქალაქისაგან“. შემდეგ სასაფლაო ინაცვლებს „ცოცხალთა ქალაქის“ ცენტრში და იქცევა არა უბრალოდ განსასვენებელ ადგილად, არამედ მოვლენათა ცენტრად, რომელსაც არანაირი საერთო აღარ აქვს სიკვდილთან (თქვენ შეიძლება გაგაკვირვოთ იმან, რომ შუა საუკუნეებში სასაფლაოებზე გასართობი ღონისძიებებიც კი იმართებოდა და ეს არავის აგდებდა შოკში). შემდეგ ჩვენ ვხედავთ, თუ როგორ ხდება მორიგი ტრანსფორმაცია, რომლის შედეგადაც სასაფლაოები გადაიქცა ლამაზ, ჰიგიენურ, მშვიდ, ჩვენი დროის „ფორესტ ლონად“ (Forest Lown – მემორიალური პარკები ამერიკაში), ჩვენი კულტურის ჭეშმარიტ სიამაყედ და აქ უნდა მივხვდეთ, რომ ჩვენი საზოგადოების თავად ზნეში მოხდა უდიდესი ცვლილებები და ამჯერად ცვლილებები ეხება არა მხოლოდ ჩვენს წარმოდგენას სიკვდილზე, არამედ წარმოდგენას სიცოცხლეზეც.
ეს მაგალითები, რომლებიც ალალბედზე მომყავს განსახილველი საკითხის სხვადასხვა ასპექტის საილუსტრაციოდ, იმისათვის მჭირდება, რომ თავად პრობლემის ფორმულირება ვცადო. ისინი (მაგალითები) ცხადყოფენ, რომ ბევრს ვერაფერს მივაღწევთ, თუკი ჩვენი „პრაქტიკული“ გამოკვლევებით გვერდს ავუვლით ან დავივიწყებთ საღვთისმეტყველო, ისტორიულ და კულტურულ საფუძველს, რომელმაც განსაზღვრა მოვლენათა თანამედროვე მდგომარეობა და რომელიც წარმოაჩენს მას, სწორედაც, როგორც „პრობლემას“. შესაძლოა, რომ ეს მთავარი პრობლემაც კი იყოს ჩვენთვის, მე–20 საუკუნის ბოლო მეოთხედის დასავლეთსა და ამერიკაში მცხოვრები მართლმადიდებელი ქრისტიანებისათვის, ვინც თავგანწირვით ვცდილობთ ვიყოთ „მართლმადიდებლები“ არა უბრალოდ ჩვენთვის უცხო სამყაროსა და კულტურაში, არამედ მართლმადიდებლური რწმენისა და ხედვის მიმართ დაუფარავად მტრულად განწყობილ გარემოში.
თანამედროვე კულტურის გამოწვევები
სეკულარიზმი
ამრიგად, ჩემი ამოცანაა, ამ ოთხ ლექციაში შეძლებისდაგვარად მოკლედ (გარკვეული თვალსაზრისით, სამუშაო ჰიპოთეზის სახით) განვსაზღვრო ფასეულობათა ის შკალა, ის ამოსავალი წერტილები, რომელთა გარეშეც ჩვენი მსჯელობა „ფსევდოპრობლემების“ „ფსევდო გადაწყვეტას“ შეიძლება დაემსგავსოს. და ჩვენი პირველი ამოსავალი წერტილი, რაღა თქმა უნდა, თანამედროვე კულტურაა. გვინდა თუ არა, შეუძლებელია ხელოვნურად გამოვყოთ სიკვდილი კულტურისაგან, რადგან კულტურა, პირველ რიგში, სიცოცხლის ხედვა და გაგებაა, „მსოფლხედველობაა“, და ამიტომ სიკვდილის გაგებაცაა. შეიძლება ითქვას, რომ სიკვდილის მიმართ დამოკიდებულებაში იხსნება და განისაზღვრება სიცოცხლის გაგება ყოველ კონკრეტულ კულტურაში, თუ როგორ ესმის კულტურას სიცოცხლის აზრი და მიზანი.
ჩემთვის უეჭველია, რომ მართლმადიდებელ ქრისტიანთა უმრავლესობამ, განსაკუთრებით მათ, ვინც დასავლეთში ცხოვრობს, ზოგჯერ ცნობიერად, ზოგჯერ კი გაუცნობიერებლად, მიიღო ეს კულტურა, მათ შორის სიკვდილის მიმართ მისი დამოკიდებულებაც. სხვებს ეს დამოკიდებულება უბრალოდ „თავს მოახვიეს“, როგორც ერთადერთი შესაძლებელი. ეს უკანასკნელნი ვერც კი აცნობიერებენ, თუ რაოდენ რადიკალურად განსხვავდება ასეთი მიდგომა ეკლესიის დამოკიდებულებისაგან, რომელსაც ეკლესია სახელდახელოდ წარმოადგენს ერთი საათის განმავლობაში (მხედველობაში მაქვს ის ერთი საათი, რომელსაც ჩვენ ეკლესიაში კუბოსთან ვატარებთ, მორგსა და სასაფლაოს შორის). არადა ეს ერთი საათიც ხომ – ახლანდელი მოკლე წესის აგება – უკვე მიუსადაგეს ამჟამინდელ მდგომარეობას, რათა წინააღმდეგობაში არ იყოს თანამედროვე კულტურასთან, არამედ რათა გარკვეული ალიბი შეუქმნას მას (კულტურას), და მტკიცებულებად გამოდგეს, რომ კულტურა პატივს სცემს „მამათა რწმენას“ (რომელიც, როგორც ყველამ იცის, ძირითადად ტრადიციებში, წეს-ჩვეულებებსა და ცერემონიებში გამოიხატება).
ასე რომ, თუკი ჩვენი ამოცანაა (და ეკლესიის ამოცანა ყველგან და ყოველთვის) გავიგოთ, ობიექტურად შევაფასოთ და გარდავქმნათ კულტურა მისივე რწმენისამებრ, რომელიც განხორციელებული და შენახულია მის მემკვიდრეობასა და ტრადიციებში, მაშინ ჩვენთვის აუცილებელია თავდაპირველად განვსაზღვროთ, თუ რას წარმოადგენს ჩვენი, თანამედროვე კულტურის არსი. ეს იმას ნიშნავს, რომ გავარკვიოთ, თუ რა აზრს ანიჭებს ეს კულტურა სიკვდილს. და აქ, ძვირფასო დებო და ძმებო, უმთავრესი და ერთი შეხედვით პარადოქსული ფაქტი მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენი კულტურა სიკვდილში საერთოდ ვერ ხედავს ვერანაირ აზრს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სიკვდილის აზრი თანამედროვე კულტურაში მდგომარეობს იმაში, რომ მას არა აქვს აზრი. ეს უნდა განვმარტო, რადგან რეალურად ეს სულაც არ წარმოადგენს პარადოქსს, არამედ არის ბუნებრივი (მე ვიტყოდი გარდაუვალი) შედეგი სეკულარიზმისა, რომელიც, როგორც ყველამ ჩინებულად იცის და რაშიც ყველა თანხმდება, წარმოადგენს ჩვენი კულტურის მთავარ, ჭეშმარიტად ყოვლისმომცველ დამახასიათებელ თვისებას.
ამრიგად, რა არის სეკულარიზმი ჩვენს მიერ განსახილველად შემოთავაზებულ კონტექსტში? რაც გინდა თქმულიყო, ან არ თქმულიყო მასზე (ჩვენ კი, ცხადია, უბრალოდ დრო არ გვაქვს მისი ყოველი ასპექტის განსახილველად), სეკულარიზმი, პირველ რიგში, არის იდეა, ცხოვრების გამოცდილება, რომელიც თავის აზრსა და ღირებულებას ხედავს თავად ცხოვრებაში, და ცხოვრებას არ უკავშირებს არაფერ ისეთს, რასაც „მიღმიერი“ შეიძლება ეწოდოს. როგორც უკვე აღვნიშნე ჩემს ზოგიერთ სტატიაში (და არა მხოლოდ მე, არამედ ყველამ, ვინც სეკულარიზმს სწავლობს), სეკულარიზმს ვერ გავაიგივებთ ათეიზმთან ან რელიგიის უარყოფასთან. ასე ჩვენ ყველამ ვიცით (ან უკვე უნდა ვიცოდეთ), რომ ამერიკული სეკულარიზმი (განსხვავებით, ვთქვათ მარქსისტულისაგან) სინამდვილეში, შეიძლება ითქვას, პათოლოგიურად რელიგიურია. საკმარისია გადავხედოთ ქადაგებათა სათაურებს ან იმ ღონისძიებათა ნუსხას, რომელსაც გეგმავს ესა თუ ის სამრევლო (განურჩევლად მისი კონფესიური კუთვნილებისა), რომ ცხადი გახდეს, რომ რელიგიას სეკულარულ კულტურაში (ისეთში, როგორიც ამერიკულია) იგივე მიზნები აქვს, რაც თავად სეკულარიზმს, კერძოდ: ბედნიერება, საკუთარი ნიჭისა და შესაძლებლობების რეალიზება, სოციალური და პირადი წარმატება … ამგვარი მიზნები შეიძლება იყოს როგორც ამაღლებული და კეთილშობილი, მაგალითად: სამყაროს ხსნა შიმშილისაგან, რასიზმთან ბრძოლა, ისე შედარებით მოკრძალებული: ეთნიკური იდენტობის შენარჩუნება, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების გარკვეული სისტემის მხარდაჭერა. მე უმთავრესად ის მაინტერესებს, რომ არც სეკულარიზმში მთლიანად და არც მის რელიგიურ გამოხატულებაში არ მოიპოვება ადგილი სიკვდილის, როგორც მნიშვნელოვანი მოვლენისათვის, როგორც „ბოლო ვადისათვის“, ადამიანური ბედის Kairos-თვის. ნუ მოგვერიდება და ვთქვათ, რომ ჩვენს კულტურაში სიკვდილის ერთადერთი ღირებულება არის გარდაცვლილის სიცოცხლის დაზღვევის ფასი: ამაში მაინც არის რაღაც ხელშესახები, რეალური.
„დუმილის შეთქმულება“ (სიკვდილის უარყოფა)
სიკვდილი გარდაუვალი ფაქტია და საკმაოდ უსიამოვნოც (ვფიქრობ ეს აზრი განმარტებას არ საჭიროებს). სიკვდილის, როგორც ასეთის, მიმართ (და მე აქ ვცდილობ სეკულარული არგუმენტაციის შეჯამებას) უნდა ვიმოქმედოთ რაც შეიძლება ეფექტურად, საქმიან სტილში, იმდაგვარად, რომ მინიმუმამდე დავიყვანოთ მისი „არამიმზიდველობა“ ამ მოვლენის ყველა მონაწილისათვის, მათ შორის მომაკვდავი პაციენტისთვისაც (როგორც მას დღეს უწოდებენ; ადამიანი – სიკვდილის „პაციენტი“) და თავიდან ავიცილოთ უხერხულობა, რომელიც სიკვდილმა შეიძლება ცოცხლებსა და ცხოვრებას შეუქმნას. ამიტომ სიკვდილის შემთხვევისათვის ჩვენმა საზოგადოებამ შექმნა რთული, მაგრამ მშვენივრად გამართული მექანიზმი, რომლის ეფექტურობასაც განსაზღვრავს მედიცინის მუშაკთა, დამკრძალავი ინდუსტრიის წარმომადგენელთა, ღვთისმსახურთა და შეთქმულთაგან უკანასკნელის (ოღონდ არა თავისი მნიშვნელობით უკანასკნელის) – გარდაცვლილის ოჯახის უზადო მოქმედება.
ეს მექანიზმი ისეა დაპროგრამებული, რომ კლიენტებს მრავალრიცხოვან სერვისებს აწვდის გარკვეული რიგითობით. მთელი ეს პროცესი სიკვდილს ხდის მსუბუქს, უმტკივნეულოსა და შეუმჩნეველს იმდენად, რამდენადაც ეს შესაძლებელია. ასეთი შედეგის მისაღწევად თავდაპირველად ატყუებენ პაციენტს, მისი ნამდვილი მდგომარეობის შესახებ. ხოლო როცა ეს უკვე შეუძლებელი ხდება, მაშინ ნარკოტიკებით აბრუებენ მას. მერე ეს მექანიზმი სიკვდილის შემდგომ პერიოდს ამსუბუქებს: ამით დამკრძალავი ბიუროს თანამშრომლები – სიკვდილის ექსპერტები – არიან დაკავებულები. მათი როლი მრავალმხრივია ამ პროცესში. ისინი ძალიან თავაზიანად და რბილად აკეთებენ ყველაფერ იმას, რასაც ადრე ოჯახი აკეთებდა. ცხედარს ამზადებენ დაკრძალვისათვის; აცვიათ შავი, სამგლოვიარო კოსტუმები, რითიც საშუალებას გვაძლევენ შევინარჩუნოთ ჩვენი … ვარდისფერი შარვლები; ისინი ტაქტიანად, მაგრამ მტკიცედ უძღვებიან ოჯახს დასაფლავების უმნიშვნელოვანეს მომენტებში; ისინი აყრიან მიწას საფლავს. ისინი აღწევენ იმას, რომ მათი კვალიფიციური, მარჯვე და ღირსებით აღსავსე მოქმედებები სიკვდილს აცლიან ნესტარს და დაკრძალვას აქცევენ მოვლენად, რომელიც, მართალია, სევდის მომგვრელია, მაგრამ არაფრით არღვევს ცხოვრების ჩვეულ მდინარებას.
ორ უმნიშვნელოვანეს „სიკვდილის სპეციალისტთან“ (მხედველობაში მაქვს ექიმი და დამკრძალავი ბიუროს დირექტორი) შედარებით „დამკრძალავი მექანიზმის“ მესამე შემადგენელს – მღვდელს (და ზოგადად ეკლესიას) – როგორც ჩანს, მეორეხარისხოვანი და ფაქტობრივად დაქვემდებარებული მდგომარეობა უკავია. მოვლენათა იმგვარმა განვითარებამ, რომელსაც ფრანგმა მეცნიერმა ფილიპ არიემ „სიკვდილის მედიკალიზაცია“ უწოდა და რაც გულისხმობს სიკვდილის გადატანას საავადმყოფოში და მისდამი დამოკიდებულებას, როგორც რაღაც სამარცხვინო, თითქმის უწესო, დასამალი დაავადების მიმართ, აი, ამ „მედიკალიზაციამ“ თავდაპირველად გამოიწვია მღვდლის როლის რადიკალური დაკნინება მთელ იმ პროცესში, რომელიც სიკვდილს უძღვის წინ. სამედიცინო თვალსაზრისით (და ხშირად, ოჯახის თვალსაზრისითაც) მღვდლის დასწრებას არ მიესალმებიან, რადგან მას შეუძლია ავადმყოფი შეაწუხოს გარდაუვალი სიკვდილის შეტყობინებით. მაგრამ თუკი იგი მზადაა „ჩაერთოს თამაშში“, გახდეს „გუნდის წევრი“, რომელიც სწორედ იმას ცდილობს, რომ „მოსპოს სიკვდილი“, როგორც მნიშვნელოვანი მოვლენა, მომაკვდავისათვის მისი დამალვით, მაშინ მას დიდი სიხარულით იღებენ.
მეორე ეტაპი (მიცვალებულის გაპატიოსნება) ეკლესიამ მთლიანად კულტურას დაუთმო. ეკლესია არ მონაწილეობს ცხედრის დაკრძალვის სამზადისში, რომელიც ჩუმად გადააქვთ დამკრძალავ ბიუროში და ეკლესიაში მოასვენებენ უკვე როგორც „მზა პროდუქტს“ (ბოდიშს ვიხდი ასეთი გამოთქმისთვის), რომელიც განასახიერებს ჩვენს ასეპტიკურ, ჰიგიენურ, „წესიერ“ ცხოვრებისა და სიკვდილის ნირს. ეკლესია არც კუბოს შერჩევასა და შექმნაში იღებს მონაწილეობას და რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, მას ერთხელაც არ გამოუთქვამს პროტესტი ამ საშინელი, მყვირალა, ჭყეტელა საგნის მიმართ, რომლის დანიშნულებაცაა, როგორც ჩანს, სიკვდილი გადააქციოს თუ მთლად სასურველ არა, ყოველ შემთხვევაში კომფორტულ, სოლიდურ, მშვიდ და მთლიანობაში უწყინარ მოვლენად. და აი, ამ უცნაური, უგემოვნო, გადაპრანჭული საგნის წინაშე გვიწევს დაჩქარებულად წესის აგება, რომლის ყოველი სიტყვა, ყოველი მოქმედება ამხელს იმ გრძნობებს, იდეებს, მსოფლმხედველობას, რომელსაც, უთუოდ, განასახიერებს და წარმოადგენს თანამედროვე დაკრძალვის წესი.
თავად საეკლესიო წესის აგების თაობაზე მოგვიანებით ვილაპარაკებ. ხოლო საუბარს ვიწყებ არა ჩვენი მართლმადიდებლური „სიკვდილის ლიტურგიით“, არამედ იმ კულტურით, რომლის ფარგლებშიც აღვასრულებთ მას, რადგან მინდა დავამტკიცო მოსაზრება, რომელიც ჩემთვის არსებითი და გადამწყვეტია.
ჩვენი კულტურა კაცობრიობის ხანგრძლივ ისტორიაში პირველია, რომელიც უგულებელსყოფს სიკვდილს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ჩვენს კულტურაში სიკვდილი არ წარმოადგენს ათვლის წერტილს, „მიკუთვნების“ მომენტს სიცოცხლის ან სიცოცხლის რომელიმე ასპექტისათვის. თანამედროვე ადამიანს, ისევე როგორც თანამედროვე კაცობრიობას, როგორც ჩანს, ძალუძს სწამდეს „რაღაც ტიპის იმქვეყნიური არსებობა“ (ეს სიტყვები „რაღაც ტიპის იმქვეყნიური არსებობა“ საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვიდან ავიღე), მაგრამ იგი ისე არ ატარებს ცხოვრებას, რომ მუდმივად ახსოვდეს ეს „არსებობა“. ამ ცხოვრებისათვის სიკვდილს არ აქვს აზრი. იგი, თუკი ეკონომიკურ ტერმინს გამოვიყენებთ, აბსოლუტური სრული განადგურებაა. და ამიტომ „დამკრძალავი მექანიზმის“ (როგორც მე მას ვუწოდე) მიზანიც სწორედ ისაა, რომ ეს განადგურება ჩვენთვის, ვინც სიცოცხლეს განაგრძობს, გახადოს რაც შეიძლება უმტკივნეულო, მშვიდი და შეუმჩნეველი.
სიკვდილის ჰუმანიზაცია (მოთვინიერებული სიკვდილი)
შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ბოლო ხანს ჩვენს სეკულარულ კულტურაში სიკვდილის გარშემო ამ „დუმილის შეთქმულებას“ ბზარი გაუჩნდა. დაიწყო სიკვდილის შესახებ მსჯელობა, მის თაობაზე არსებული დუმილის შეთქმულების დაგმობა. ზოგიერთი წიგნის დიდი წარმატება მიუთითებს სიკვდილის მიმართ ახალ, შეიძლება ითქვას, მოდურ ინტერესზე. მაგრამ არასწორი იქნებოდა გვეფიქრა (ყოველ შემთხვევაში მე ასე მჯერა), რომ ადამიანებს მისწრაფება გაუჩნდათ გაიაზრონ სიკვდილის არსი.
პირიქით, მეჩვენება, რომ ეს ინტერესი, პირველ რიგში, ეფუძნება „სიკვდილის ჰუმანიზაციის“ სურვილს. ეს სურვილი თანამედროვე ადამიანის მიერ საკუთარი ცხოვრების „ჰუმანიზაციის“ მუდმივი ძიების მსგავსია. თქვენ იცი, თუ რას ეძებს იგი და რას პოულობს: ნატურალური საკვები პროდუქტები, ბუნებრივი მშობიარობა, სირბილი ძუნძულით, სახლში გამომცხვარი პური – ეს ყველაფერი „მინი სახარებებია“, რომლებიც მას, თანამედროვე ადამიანს, მისივე აზრით, იხსნის „სისტემების“ მსხვერპლის ხვედრისაგან. („რძე ჩინებულია!“ არ გამიკვირდება, თუ რამდენიმე წლის შემდეგ ამ რეკლამის გაგრძელებასაც მოვისმენ, რაიმე ამდაგვარს: „სიკვდილი ჩინებულია!“). ექიმები და დამკრძალავი ბიუროს თანამშრომლები მალავენ სიკვდილს, საიდუმლოს ქმნიან მისგან! და რახან ასეა, მაშ გავუმჟღავნოთ იგი მსოფლიოს, ნუღა შეგვრცხვება მისი, თვალი გავუსწოროთ მამაცურად, როგორც ზრდასრულმა, გონიერმა ადამიანებმა! და უკუვაგდოთ მთელი საიდუმლოება და ტრაგედია, საკრალურობა და ზებუნებრიობა, რომელიც კი დღემდე შემორჩენილა ამ სფეროში. ეს არის მოტივაცია იმისათვის, რომ ჩვენს კულტურაში სიკვდილი, როგორც თემა, როგორც შესწავლისა და ინტერესის ობიექტი, დაბრუნდეს.
და დარწმუნებული ვარ, შემთხვევითი არაა, რომ ბესტსელერებიც კი ისეთ მოდურ თემებზე, როგორიცაა „სიკვდილის შემდგომი არსებობა“, ექიმების დაწერილია! სეკულარიზმში ყველაფერი – მათ შორის ჯანყიც – მეცნიერული უნდა იყოს. ესკაპიზმიც (სინამდვილისაგან გაქცევა) კი საჭიროებს სამეცნიერო დასაბუთებასა და მოწონებას. არა მგონია, იმის მტკიცება მჭირდებოდეს, რომ დღეს სულიერება და მისტიციზმი „მეცნიერებებია“, რომლებიც შეიძლება შეისწავლებოდეს საერთო საფუძველზე ზოგიერთ უმაღლეს სასწავლებელში. თქვენ იცით, რომ ჩვენი სწრაფვა ბედნიერებისაკენ „სამეცნიეროა“, და „იმქვეყნიური არსებობის“ შესწავლაც „სამეცნიეროა“. და თუკი საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვა, რომელიც მეცნიერული ინსტრუმენტია, გვამცნობს, რომ კლინიკურ სიკვდილ გადატანილი „პაციენტების“ 72% დარწმუნებულია, რომ „რაღაც“ განიცადეს, ჩვენც შეგვიძლია აბსოლუტურად დარწმუნებულები ვიყოთ, რომ ეს „რაღაც“ ნამდვილად არსებობს. მაგრამ, რადგანაც ამ „რაღაცას“ არანაირი შეხება არა აქვს ჩვენს ცხოვრებასთან აქ და ახლა, ჩვენს პრობლემებსა თუ წუხილებთან, იგი არ ათავისუფლებს სიკვდილს მისი უსაშველო უაზრობისაგან.
სიკვდილი როგორ „ნევროზი“
და ამას მივყავარ უკანასკნელ დებულებამდე სიკვდილისა და მისი ადგილის თაობაზე ჩვენს სეკულარულ კულტურაში. აზრისაგან დაცლილი, მნიშვნელობა დაკარგული მოვლენა, რომელიც სინამდვილეში აზრს ანიჭებდა ცხოვრებას – სიკვდილი – ჩვენს კულტურაში გადაიქცა ნევროზად, ავადმყოფობად, რომელიც მკურნალობას საჭიროებს. მიუხედავად დამკრძალავი ინდუსტრიის მიერ მისი შელამაზებისა, მიუხედავად მისი „ჰუმანიზაციისა“, სიკვდილი კვლავ არსებობს სამყაროში, მაგრამ სწორედ რომ, როგორც ნევროზი. და სწორედ ამ ავადმყოფური შფოთის გამო არასდროს ცარიელდება ფსიქოლოგებისა და ყველა ჯურისა და მიმართულების ფსიქოანალიტიკოსების კაბინეტები. სწორედ ეს შფოთი (თუმცა პირდაპირ ამაზე არავინ საუბრობს) უდევს საფუძვლად დაუსრულებელ თერაპიულ საუბრებს სოციალური ადაპტაციის (adjustment), იდენტობის, თვითრეალიზაციისა და მსგავსის შესახებ. რადგან სიღრმეში, სეკულარიზმის მიერ შემუშავებული ერთი შეხედვით ურყევი სამეცნიერო თავდაცვითი მექანიზმების მიღმა, ადამიანმა იცის, რომ თუკი სიკვდილს არა აქვს აზრი, მაშინ სიცოცხლეც კარგავს აზრს და არა მხოლოდ სიცოცხლე, არამედ ყველაფერი, რაც ამ ცხოვრებაშია. აქედან გამომდინარეობს ფარული უსასოობა და აგრესია, უტოპიზმი, გარყვნილება და საბოლოო ჯამში სისულელე, რომლებიც წარმოადგენენ ჭეშმარიტ ფონს, ბნელ არაცნობიერს ჩვენი გარეგნულად ბედნიერი და რაციონალური სეკულარული კულტურისა.
და ამ ყოვლისმომცველი ნევროზის ფონზე ჩვენ, მართლმადიდებლებმა, დაჟინებით უნდა მივაპყროთ მზერა და ხელახლა აღმოვაჩინოთ სიკვდილის ჭეშმარიტი აზრი და მისკენ მიმავალი გზა, რომელიც გამოგვეცხადა და მოგვეცა ქრისტეში. შესანიშნავი იქნებოდა, ჩვენ, მართლმადიდებლებს, შეგვძლებოდა ამ სეკულარიზებული და უაზრო სიკვდილისა და ნევროტული შფოთისათვის, მისი მიჩქმალვითა და დათრგუნვით რომაა პროვოცირებული, მარტივად და საზეიმოდ ამ სემინარის ფარგლებში დაგვეპირისპირებინა მკაფიოდ ფორმულირებული მართლმადიდებლური თვალსაზრისი და გამოცდილება სიკვდილისა, მართლმადიდებლური გზა მასთან შეხვედრისა და მისდამი დამოკიდებულებისა. სამწუხაროდ, იმის გათვალისწინებით, რაც უკვე ვთქვი, ჩვენ ვხედავთ, რომ ეს ყველაფერი ასეთ მარტივი როდია. თავად ის ფაქტი, რომ აქ შევიკრიბეთ იმისათვის, რომ გვემსჯელა, გვეცადა და თავიდან გაგვერკვია სიკვდილის მართლმადიდებლური გზა და მისი საზრისი, ადასტურებს, რომ სადღაც, რაღაც დამახინჯებულა. მაგრამ რა? ხოდა ჩვენც იმით უნდა დავიწყოთ, რომ გავარკვიოთ რა დამახინჯდა, რა დაემართა სიკვდილის ქრისტიანულ იდეას, და შესაბამისად, ქრისტიანულ პრაქტიკას ან სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სიკვდილის ქრისტიანულ ლიტურგიას.
პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი
თარგმნა ხათუნა ფანცულაიამ
ტექსტის მოწოდებისთვის მადლობას ვუხდით მონაზონ რაქილ ბუაძეს