სიკვდილის ლიტურგია და თანამედროვე კულტურა[1]
ლ ე ქ ც ი ა N 1
(ნაწილი II)
„სეკულარული სიკვდილის“ ქრისტიანული საფუძვლები
„შეშლილი ქრისტიანული ჭეშმარიტებები“
როცა ამ კითხვებს ვპასუხობთ, პირველ რიგში, უნდა გვახსოვდეს, რომ სეკულარიზმი, რომელსაც დღეს ვგმობთ, როგორც ყოველგვარი ბოროტების წყაროს, თავდაპირველად როგორც იდეა და ცხოვრების ფილოსოფია, შემდეგ კი როგორც ცხოვრების წესი, აღმოცენდა და ვითარდებოდა „ქრისტიანული კულტურის“ შიგნით. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ თავად კულტურაც ქრისტიანობის გავლენით წარმოიშვა. დღეს ფართოდაა აღიარებული, რომ სეკულარიზმი პოსტქრისტიანული ერესია და მისი ფესვები შუასაუკუნეების ქრისტიანული ცივილიზაციის გახრწნაში, მის დაშლაშია საძიებელი. სეკულარიზმის მრავალი ფუძემდებლური იდეა, ერთი ფილოსოფოსის სიტყვები რომ გავიმეოროთ, „ქრისტიანული იდეებია, რომლებიც შეიშალნენ.“[2] და სწორედ ეს გარემოება ართულებს სეკულარიზმის მიმართ ქრისტიანული შეფასების ჩამოყალიბებასა და მის წინააღმდეგ ბრძოლას. არ ვიცი, ყველას გვესმის თუ არა, რომ დღეს სეკულარიზმის წინააღმდეგ რელიგიური ბრძოლა ხშირად ფსევდოსულიერი, ესკაპისტური და მანიქეისტური პოზიციებიდან მიმდინარეობს. ასეთი პოზიციები კი არა თუ უცხო, არამედ ქრისტიანული რწმენის საპირისპიროა, მაშინაც კი, როცა ისინი თავს ჭეშმარიტად ქრისტიანულ, მართლმადიდებლურ ღირებულებებად ასაღებენ.
ახლა არ შემიძლია (და არც მჭირდება), გავაანალიზო სეკულარიზმის ქრისტიანული ფესვები, ის, თუ რამ აქცია იგი სწორედაც რომ ქრისტიანულ ერესად. მაგრამ მე მინდა თქვენი ყურადღება მივაპყრო ჩვენი დისკუსიისათვის ერთ მეტად მნიშვნელოვან ფაქტს: შეუძლებელი ებრძოლო სეკულარიზმს, თუკი წინასწარ არ გაიაზრე, თუ რამ წარმოშვა იგი, თუ არ მიიღე ან არ აღიარე მაინც ქრისტიანობის როლი მის აღმოცენებაში. და აქ სწორედ სიკვდილი დგას ცენტრში. რადგან, როგორც უკვე ვთქვი, სიცოცხლისა და მისი საზრისისადმი ადამიანის დამოკიდებულებას ყველაზე მკაფიოდ სიკვდილის მიმართ მისი დამოკიდებულება ცხადყოფს. სწორედ ამ დონეზე გვმართებს ვეძიოთ ის დამახინჯება, რომლის შესახებაც ახლა ვლაპარაკობდი და რამაც განაპირობა ჩვენი სემინარის გამართვა. ამ შერყვნის არსი და მიზეზიც, პირველ რიგში, ისაა, რომ თავად ქრისტიანები სულ უფრო მეტად ყოფენ ერთმანეთისაგან სიცოცხლესა და სიკვდილს (ქრისტიანობის ამოსავალი რწმენისა და დოქტრინისა მიუხედავად!), ასევე, განსხვავებულ სულიერ, სამოძღვრო, ლიტურგიკულ, ფსიქოლოგიურ დამოკიდებულებას ავლენენ სიცოცხლისა და სიკვდილის, როგორც განსხვავებული მოვლენების, ეკლესიის მზრუნველობის განსხვავებული ობიექტებისა თუ სფეროების მიმართ.
Memento mori
ამ გაყოფის ყველაზე მკაფიო მაგალითი, ჩემი აზრით, სახელთა სიებია, რომლებსაც მართლმადიდებლები (ყოველ შემთხვევაში რუსები, სხვებზე ვერაფერს გეტყვით) პროსკომიდიისათვის აგზავნიან საკურთხეველში სეფისკვერთან ერთად. თქვენ იცით (ვინც რუსულ ტრადიციას იცნობს), რომ ცოცხალთა სახელები იწერება წითელ წარწერიან ქაღალდზე „ცოცხალთათვის“ და მიცვალებულების სახელები – შავ წარწერიან ქაღალდზე „მიცვალებულთათვის“. ბავშვობიდან, იმ დროიდან, როცა საკურთხეველში ვმსახურებოდი პარიზის რუსულ ტაძარში, ცოცხლად მახსოვს, თუ რა ხდებოდა ყოველ კვირა დღეს. ლიტურგიის დასრულებისთანავე იწყებოდა კერძო პანაშვიდების გრძელი რიგი, რომელსაც „დამკვეთის“ ნებისაებრ ასრულებდა მღვდელი და ერთი მგალობელი, ან მღვდელი, დიაკონი და მცირე გუნდი, ან მღვდელი, დიაკონი და დიდი გუნდი. ამერიკაში დღემდეა ტაძრები, სადაც კვირა დღის გარდა ყოველდღიურად სრულდება „შავი ლიტურგია“ (ანუ კერძო პირთა მიერ შეკვეთილი წირვა მიცვალებულთათვის). როგორც მოგვიანებით ვნახავთ, იმ დღეებისთვის, როცა შეიძლება ან არ შეიძლება მიცვალებულთა მსახურების შესრულება, საგანგებოდ შეიმუშავეს მრავალრიცხოვანი რთული წესები, რათა რაიმენაირად მაინც მოეწესრიგებინათ დამკრძალავი ღვთისმოსაობის ნიაღვარი, რომელიც შუა საუკუნეებში ეკლესიას წალეკვით ემუქრებოდა.
ახლა ხაზი მინდა გავუსვა ამ დაყოფას, ეკლესიის ამგვარ გამოცდილებას, როცა არსებობს პრაქტიკულად ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ორი სფერო – თეთრი ცოცხალთა და შავი – მიცვალებულთა. ამ ორი სფეროს ურთიერთობა ისტორიის მანძილზე სხვადასხვაგვარი იყო. მაგალითად, არც თუ შორეულ წარსულში ეკლესია როგორც დასავლეთში, ისე აღმოსავლეთში უფრო შავისკენ იხრებოდა. დღეს, როგორც ჩანს, ადგილები გაცვალეს. მღვდელი, რომელიც წარსულში თავისი დროის დიდ ნაწილს გარდაცვლილებს უთმობდა და რომელიც ადამიანებისათვის მოარული memento mori იყო, დღეს, როგორც საკუთარ, ისე სხვათა თვალში, უპირველეს ყოვლისა, ხელმძღვანელია, ცოცხალთა სულიერი და სოციალური ბელადიც კი, დიდი „თერაპევტული თანამეგობრობის“ აქტიური წევრი, დაკავებული ადამიანის სულიერი, გონებრივი და ფიზიკური ჯანმრთელობით.
კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, რომ დღეს სიკვდილი წარმოადგენს საეკლესიო მოღვაწეობის მნიშვნელოვან, მუდმივ, თუმცა კერძო სექტორს, კერძოსა და კლერიკალურს. სწორედ მღვდელი, და არა ეკლესია მთლიანად, არის დაკავებული გარდაცვლილით, მღვდელი ასრულებს სნეულთა და გაჭირვებულთა მონახულების „პროფესიულ ვალს“. სინამდვილეში სიკვდილის ეს „კლერიკალიზაცია“ წინ უძღვოდა მის „მედიკალიზაციას“. პირველად სწორედ ეკლესიამ მიაკუთვნა სიკვდილს სპეციალური „განყოფილება“ და დასაბამი დაუდო, როგორც ფსიქოლოგიურად, ისე კულტურულად, მის განდევნას საავადმყოფოს პალატის ანონიმურობაში. სიკვდილი მიცვალებულთათვისაა და არა ცოცხლებისთვის. გარდაცვლილები, რაღა თქმა უნდა, იმსახურებენ გარეგნული წესების დაცვასა და საეჭვო ღირებულების დაკრძალვის ცერემონიას, ასევე, გაუგებარ, თუმცა ფრიად გულისამაჩუყებელ წესის აგებას, ისევე, როგორც გარკვეულ დღეებში მოხსენიებას და ყვავილების მიტანას საფლავზე მიცვალებულთა მოხსენიების დღეებში. და რადგან ამ წესების დაცვით ჩვენ, ცოცხლები, ვალმოხდილნი ვართ გარდაცვლილთა მიმართ, ჩვენი სინდისი სრულიად სუფთაა. ცხოვრება გრძელდება და ჩვენ შეგვიძლია მშვიდად დავკავდეთ ჩვენი სამრევლო საქმეებით. ასე გამოიყურება რეალობაში ეს გაყოფა.
თუმცა რჩება კითხვა (და ეს კითხვა დღეს კიდევ უფრო დაბეჯითებით გაისმის, ვიდრე ოდესმე): არის თუ არა ეს გაყოფა ქრისტიანული? შეესაბამება თუ არა იგი ქრისტიანულ რწმენას, გამოხატავს თუ არა იგი ეკლესიის სწავლებას? ასრულებს თუ არა იგი სახარებას, სათნო უწყებას იმ თავისებურად ერთადერთი რევოლუციის – ერთადერთი ჭეშმარიტი რევოლუციის შესახებ, რომელიც ორი ათასი წლის წინ აღსრულდა, კვირის პირველი დღის განთიადს, და რომლის უნიკალური და მარადიული მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ ერთხელ და სამუდამოდ დაამარცხა და შემუსრა სიკვდილი, როგორც გაყოფა? ჩვენ მივუახლოვდით პრობლემის არსს. სრულიად ცხადია, რომ ამ კითხვაზე (არის თუ არა ეს გაყოფა ქრისტიანული) პასუხი, შეიძლება იყო მხოლოდ მტკიცე „არა“. მაგრამ ეს „არა“ ჩვენს დღევანდელ სიტუაციაში (რომელიც შეიძლება დახასიათდეს, როგორც სიკვდილის სეკულარიზაცია, როგორც კულტურაში, ისე ეკლესიაში) გარკვეულ განმარტებას საჭიროებს.
„ქრისტიანული რევოლუცია“
უძველესი „მიცვალებულთა კულტი“
ტერმინ „რევოლუციას“ იმისათვის ვიყენებ, რომ ხაზი გავუსვა იმ ცვლილების უნიკალურობას, რაც ქრისტიანულმა სარწმუნოებამ მოიტანა სიკვდილის მიმართ ადამიანის დამოკიდებულებაში. უმჯობესი იქნება თუ ვიტყვით, რომ თავად სიკვდილი შეიცვალა. სიკვდილი ყოველთვის იყო ადამიანის უმთავრესი საზრუნავი (და ეს არ საჭიროებს მტკიცებას) და იგი, უთუოდ, „რელიგიის“ ერთერთი ძირითადი წყაროა. სიკვდილის მიმართ რელიგიის ფუნქცია თავიდანვე მისი „მოთვინიერება“ გახლდათ (ფილიპ არიესის[3] გამოთქმა: „სიკვდილის მოთვინიერება“ ანუ სიცოცხლეზე მისი დამანგრეველი მოქმედების გაუვნებელყოფა). ეგრეთწოდებულ პირველყოფილ ადამიანს ეშინია არა იმდენად სიკვდილის, რამდენადაც – მკვდრების. ყველა რელიგიაში მკვდრები განაგრძობენ არსებობას გარდაცვალების შემდეგ, და სწორედ ეს არსებობა, ცოცხალთა ცხოვრებაში ჩარევის საშუალება აფრთხობს ამ უკანასკნელთ (ცოცხლებს). რელიგიის ისტორიის ლექსიკონში მკვდარი არის მანა (რაც ნიშნავს: მაგიური ძალა, რომელიც თუკი არ განეიტრალდა, საშიშროებას წარმოადგენს სიცოცხლისა და ცოცხალთათვის). ამრიგად, რელიგიის ძირითადი ამოცანაა არ დაუშვას მკვდრების მიახლოება ცოცხლებთან, მოალმობიეროს ისინი იმგვარად, რომ მათ მიახლოების სურვილი არ გაუჩნდეთ.
ამიტომ სამარხები, საფლავები განლაგებული იყო extra muros, ცოცხალთა ქალაქის გარეთ, და მრავალრიცხოვანი სამსხვერპლო ტრაპეზებიც (არ დაგვავიწყდეს, რომ მსხვერპლშეწირვა იმთავითვე ყოველთვის გულისხმობდა ტრაპეზს) სრულდებოდა არ მოსახსენებლად, არამედ მკვდრებისათვის. საგანგებო დღეებიც სწორედ ამის გამო ინიშნებოდა მსგავსი მსხვერპლშეწირვისათვის. ამიტომ გამონაკლისის გარეშე ყველა ცივილიზაციაში გარკვეული დღეები ითვლებოდა განსაკუთრებით სახიფათოდ, განსკუთრებით „ღიად“ ცოცხალთა ცხოვრებაში მკვდრების შემოჭრისათვის, ე. წ. dies nefasti, „სახიფათო დღეებად“. ეს ორი სამყარო – ცოცხალთა და მიცვალებულთა – თანაარსებობს და გარკვეულწილად განმსჭვალავს ერთმანეთს. მაგრამ იმისათვის, რომ არ დაირღვეს მყიფე ბალანსი, ეს თანაარსებობა გაყოფას უნდა დაეფუძნოს. და რელიგიის საქმეა ამ გაყოფის შენარჩუნება, და შესაბამისად, მოწესრიგებული თანაარსებობის ხელშეწყობა.
ნება მომეცით, თქვენი ყურადღება მივაპყრო ამ უძველეს „მიცვალებულთა კულტს“, რომელშიც ვხედავთ უამრავ საფლავს, რიტუალს, მსხვერპლშეწირვას, კალენდარს და ა. შ. მაგრამ რომელშიც თითქმის არაფერია (ან სრულიად არაფერი) დაკავშირებული ღმერთთან. არადა ჩვენ გვგონია (სულ ტყუილად), რომ ღმერთია ყველა რელიგიის ან რელიგიის, როგორც ასეთის, ობიექტი. არამცდაარმც! რელიგიის ისტორიკოსი გვეუბნება, რომ ღმერთი რელიგიაში გვიანდელი მოვლენაა და რომ რელიგია სულაც არ იწყება ღმერთით. დღესაც კი მრავალი რამ ეჭვქვეშ აყენებს ღმერთის ადგილს რელიგიაში: „მიცვალებულთა“ კულტი, ანდა ბედნიერების ძიება… რელიგიაში ღმერთი ყოველთვის ჩრდილშია! პირველყოფილმა ადამიანმა არაფერი უწყის ბუნებრივისა და ზებუნებრივის ჩვენეული დაყოფის შესახებ. სიკვდილი ბუნებრივია მისთვის, ისეთივე ბუნებრივი, როგორც ჯოჯოხეთი, ნეკროპოლისი ანდა „მკვდართა ქალაქი“ – ბუნებრივია და იმავდროულად, სახიფათო, ისევე, როგორც ყველაფერი, რაც ბუნებაშია, და ამიტომ მას სჭირდება რელიგია, მისი „ექსპერტული“ მიდგომა სიკვდილისადმი. რელიგია აღმოცენდება, პირველყოვლისა, როგორც სიკვდილის ტექნოლოგია.
და მხოლო ამ უძველესი „მიცვალებულთა კულტის“, ამ „აკრძალული“ სიკვდილის ფონზე შეიძლება გავიგოთ იმ მოვლენის განსაკუთრებულობა და უნიკალურობა, რასაც მე „ქრისტიანული რევოლუცია ვუწოდე“. ეს მართლაც რევოლუცია იყო, რადგან მისი უპირველესი და უმნიშვნელოვანესი ასპექტი იყო რელიგიური ინტერესის რადიკალური გადატანა სიკვდილიდან ღმერთზე. (ჩვენ, შესაძლოა, მოგვეჩვენოს, რომ ეს სრულიად ბუნებრივი რამაა, მაგრამ ეს მართლაც უდიდესი რევოლუცია იყო კაცობრიობის ისტორიაში). ამიერიდან არა სიკვდილი, ან სიკვდილის შემდგომი არსებობა, არამედ ღმერთი დგას ქრისტიანული რელიგიის ცენტრში. და ამ რადიკალურ ცვლილებას ამზადებს უკვე ძველი აღთქმა – წიგნი, რომელიც გამსჭვალულია ღვთის შიმშილითა და წყურვილით, იმათი წიგნი, ვინც ღმერთს ეძიებს, ვისი „გული და ხორცნი იხარებენ ღმრთისა მიმართ ცხოველისა“ (ფს. 83, 3). რა თქმა უნდა, ძველ აღთქმაში უამრავი სიკვდილი და გარდაცვალებაა, მაგრამ მაინც, – დააკვირდით! – მასში არ არის ცნობისმოყვარეობა სიკვდილის მიმართ, არ არსებობს სიკვდილის მიმართ ინტერესი ღვთის გარეშე (სიკვდილი აინტერესებთ იმდენად, რამდენადაც ეს ღმერთთან არის დაკავშირებული). თუკი გლოვობენ კიდეც სიკვდილს, იმიტომ, რომ ის ღმერთთან განშორებაა, იმის შესაძლებლობის არქონაა, რომ ადიდო შემოქმედი, ეძიო, უცქირო და დატკბე მისი ყოფნით. თვით მიცვალებულის ყოფნა შეოლში,[4] სიკვდილის ბნელ სამეფოში, პირველ რიგში, ღმერთთან განშორების ტკივილია, მარტოობის წყვდიადი და უსასოობაა. ამრიგად, ძველ აღთქმაში სიკვდილმა უკვე დაკარგა თავისი ავტონომია და მეტად აღარ წარმოადგენს რელიგიის ობიექტს, მას არ აქვს თავისთავადი მნიშვნელობა, არამედ მხოლოდ ღმერთთან კავშირში იძენს აზრს.
სიკვდილზე გამარჯვება
მაგრამ ძველ აღთქმაში დაწყებული და გაცხადებული სიკვდილის „ღვთისცენტრული“ გაგება, რევოლუციის აღსრულება სრული სისავსით, რაღა თქმა უნდა, ახალ აღთქმაში გვეძლევა. რას გვაუწყებს სახარება? განკაცებული ძე ღვთისას, იესო ქრისტეს ცხოვრებაში, სწავლებაში, ჯვარცმაში, სიკვდილსა და აღდგომაში სიკვდილი, უპირველეს ყოვლისა, წარმოდგება, როგორც „მტერი“, როგორც ხრწნილება, რომელიც შემოვიდა ღვთის მიერ შექმნილ სამყაროში და სიკვდილის კალოდ აქცია იგი. „უკანასკნელი მტერი, რომელიც განქარდება, სიკვდილია“ (I კორ. 15, 26). აღარ არის ლაპარაკი მისი „მოთვინიერების“, „ნეიტრალიზაციის“, „შელამაზების“ შესახებ. იგი ღვთის შეურაცხყოფაა, რომელსაც სიკვდილი არ შეუქმნია. გარდა ამისა, სახარება ამტკიცებს, რომ სიკვდილი ცოდვის ნაყოფია. პავლე მოციქული წერს: „ვინაიდან როგორც ერთი კაცის მიერ შემოვიდა ცოდვა ამ ქვეყნად, ცოდვის მიერ კი – სიკვდილი, ისე სიკვდილიც გადავიდა ყველა კაცში, რადგანაც ყველამ სცოდა“ (რომ. 5, 12). სიკვდილი გამოსასყიდია ცოდვისათვის, ღვთის მიმართ ადამიანის ურჩობისათვის, იმისათვის, რომ ადამიანმა უარი თქვა ღმერთში და ღმერთთან ცხოვრებაზე და ღმერთთან შედარებით საკუთარ თავს მიანიჭა უპირატესობა. სიკვდილი კაცთათავის სიცოცხლის მიმნიჭებელი ღვთისაგან ადამიანის გაუცხოების შედეგია. ამრიგად, სიკვდილი უნდა განადგურდეს, ამოიძირკვოს, როგორც ღმერთთან ადამიანის განშორების სულიერი რეალობა. აქედან – სახარება, კეთილი უწყება: იესო ქრისტემ შემუსრა სიკვდილი, დათრგუნა რა იგი საკუთარი სიკვდილით. მასთან ადგილი არ აქვს სიკვდილს, მაგრამ მან ნებაყოფლობით მიიღო იგი, რაც შედეგია მამის მიმართ მისი სრული მორჩილების, მისი სიყვარულისა ქმნილებისა და ადამიანის მიმართ. სიკვდილის ნიღაბს ამოფარებული თავად ღვთაებრივი სიყვარული ჩადის შეოლში, ძლევს რა გაყოფასა და მარტოობას. ჯოჯოხეთის წყვდიადის გამფანტველი ქრისტეს სიკვდილი სიყვარულის ღვთაებრივი და გასხივოსნებული აქტია, და მის სიკვდილში, ამგვარად, უკუგდებულია სიკვდილის სულიერი რეალობა. დაბოლოს, სახარება ამტკიცებს, რომ ქრისტეს აღდგომასთან ერთად ახალი ცხოვრება – ცხოვრება, სადაც სიკვდილისათვის ადგილი არ არის, ეძლევა მათ: ვისაც სწამს მისი; ვინაც ნათლისღებით შეერთებულა მასთან, რაც არის ქრისტეს „უკვდავ სიკვდილში“ მათი საკუთარი დაფლვა; ვინაც მონაწილეობს მის აღდგომაში; ვინაც სული წმიდით ცხებულა, რომელიც ახალი ცხოვრების მიმნიჭებელი და ამ ახალი ქრისტესეული ცხოვრების აზრია; ვინაც ზიარებულა მასთან, რაც არის ცათა შინა მის დიდებულ ამაღლებაში მონაწილეობა და მისი ტრაპეზის გაზიარება მისივე მარადიული სიცოცხლის სასუფეველში. ამრიგად, სიკვდილი მეტად აღარ არსებობს, „დაინთქა სიკვდილი ძლევით“! (I კორინთ. 15, 54)
სიკვდილის ლიტურგიის ადრექრისტიანული წყაროები
ძველი ეკლესიისათვის (ახლა ჩვენ სიკვდილის ქრისტიანული ლიტურგიის სათავეებს მივმართავთ) ეს საზეიმო დებულებანი, რომლებსაც დღემდე ვიმეორებთ ყოველ კვირას, ჭეშმარიტია და ჭეშმარიტია პირდაპირი მნიშვნელობით. რაც მართლაც განსაცვიფრებელია ადრე ქრისტიანული ღვთისმსახურების შემსწავლელთათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც ადრე ქრისტიანული დასაფლავების წესებს სწავლობს, ეს არის ინტერესის ან წუხილის სრული უქონლობა როგორც ფიზიკური, ისე ბიოლოგიური სიკვდილის მიმართ, ისევე როგორც „იმქვეყნიური არსებობის“ მიმართ (ეს კიდევ უფრო გასაოცარია), „შესვენებულის“ მდგომარეობის გამო სიკვდილსა და საბოლოო აღდგომას შორის. ამ მდგომარეობას ღვთისმეტყველებმა მოგვიანებით „გარდამავალი“ უწოდეს, დასავლეთში კი იგი სალხინებლის შესახებ სწავლებაში გამოიხატა. რაც შეხება აღმოსავლეთს, იქ იგი ერთგვარი „პარაღვთისმეტყველების“ საგნად იქცა, რომლის თაობაზეც სერიოზულ ღვთისმეტყველებს დღესაც არ აქვთ პასუხი: სერიოზულად უნდა მიუდგნენ მას, ხალხურ ღვთისმოსაობად მიიჩნიონ, თუ უბრალო ცრურწმენად.
მაგრამ ადრეულ ეკლესიაში მსგავსს ვერაფერს ვხედავთ! ცხადია, ქრისტიანები მარხავდნენ თავიანთ მიცვალებულებს. მეტიც, თუ შევისწავლით, როგორ ასაფლავებდნენ მიცვალებულებს, დავინახავთ, რომ მარხავდნენ დაკრძალვის იმ ტრადიციის სრული შესაბამისობით, რომელშიც ცხოვრობდნენ, იქნებოდა ეს ებრაული თუ ბერძნულ-რომაული. როგორც ჩანს, ისინი არ ცდილობდნენ საკუთარი, სპეციფიურად ქრისტიანული წესების შექმნას. არანაირი „მოციქულთა დამკრძალავი კომისია“! არანაირი მცდელობა საკუთარი დამკრძალავი პრაქტიკის განვითარებისა! დაკრძალვის ტერმინოლოგიასაც კი იმ კულტურისას იყენებდნენ, რომელშიაც ცხოვრობდნენ. ბევრმა ჩვენგანმა, ალბათ, არც კი იცის, რომ უადრეს ლოცვაში „ღმერთო სულთაო და ყოველისა ხორციელისაო…“ (რომლის შესახებაც ხვალ დაწვრილებით ვისაუბრებ) ცოდვათა მოტევების ვედრებაში, რომელსაც დღემდე წარმოვთქვამთ, წარმართული ტერმინები გამოიყენება: შესვენებულები იმყოფებიან „ადგილსა ნათლისასა, ადგილსა მწვანვილსა, ადგილსა განსვენებისასა“. და არანაირი სირთულე არ ახლავს წარმართული ტერმინოლოგიის ხმარებას, თუკი ჩვენ ზუსტად ვიცით, თუ რა იგულისხმება მათში.
ამრიგად, ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ არაფერი შეცვლილა. ქრისტიანული კატაკომბები სინამდვილეში ისეთივე სასაფლაოებია, როგორიც არა ქრისტიანული კატაკომბები ან სასაფლაოები. დევნის პირობებში ეკლესია თავის არსებობას ინარჩუნებს სწორედაც როგორც collegium funeralium, საზოგადოება, რომელიც იაფ დაკრძალვას სთავაზობდა თავის წევრებს, ზუსტად ისე, როგორც ჩვენი ემიგრანტული საძმოები ამერიკაში, თავიანთ მთავარ ამოცანას შესაფერის დასაფლავებაში რომ ხედავდნენ. ევქარისტია, რომელსაც მოწამის გარდაცვალების დღეს ასრულებდნენ მის საფლავზე, წარმართისათვის იგივე იყო, რაც refrigerium – სამსხვერპლო ტრაპეზი, რასაც ისინიც სთავაზობდნენ თავიანთ მიცვალებულებს. თითქოს არაფერი შეცვლილიყოს, სინამდვილეში კი ყველაფერი შეიცვალა, რადგან თავად სიკვდილი შეიცვალა. ან უფრო ზუსტად, ქრისტეს სიკვდილმა რადიკალურად, გნებავთ, ონტოლოგიურად შეცვალა სიკვდილი. სიკვდილი აღარაა განშორება, რადგან აღარ არის ღმერთთან განშორება, შესაბამისად არც სიცოცხლესთან განშორებაა. და არაფერი ისე კარგად არ გამოხატავს ამ რადიკალური ცვლილების მტკიცე რწმენას, როგორც წარწერები ქრისტიანულ საფლავებზე, მაგალითად ასეთი: „ის ცოცხალია!“ (წარწერა ახალგაზრდა გოგოს საფლავზე). ძველ ეკლესიას მშვიდი სიხარულით სწამს, რომ გარდაცვლილები ქრისტეში еn Christo განგრძობენ სიცოცხლეს, და კიდევ ერთი უძველესი დაკრძალვის წესის ფორმულირება რომ მოვიშველიოთ, იმყოფებიან იქ, „სადაც იხილონ ნათელი პირისა ღვთისა“. ეკლესია არ სვამს კითხვას, თუ როგორია ეს „სიცოცხლე“ საყოველთაო აღდგომასა და საშინელ სამსჯავრომდე. ბევრად გვიან ეს კითხვები დოგმატიკის (ე. წ. De Novissimis, ტრაქტატი „ბოლო ჟამის შესახებ“) ბოლო თავების ერთადერთი თემა გახდება. ეკლესია ამ კითხვებს არ სვამს განა იმიტომ, რომ (როგორც დასავლელი ღვთისმეტყველები ფიქრობენ) ღვთისმეტყველება ამ ადრეულ ეტაპზე ჯერ კიდევ „განუვითარებელია“, ან იმის გამო, რომ ჯერ კიდევ არ არსებობს ჩამოყალიბებული, სისტემატიზებული ესქატოლოგია, არამედ იმიტომ, რომ, როგორც ვნახავთ, ის თავისუფალია ინდივიდუალისტური – შეიძლება ითქვას ეგოცენტრული ინტერესისაგან სიკვდილის, როგორც ჩემი სიკვდილის მიმართ, როგორც ჩემი სულის ხვედრის მიმართ, ჩემი გარდაცვალების შემდგომ. ასეთი ინტერესი საკმაოდ გვიან გაჩნდება და პრაქტიკულად გამოდევნის ადრეული ეკლესიის ესქატოლოგიას.
პირველი ქრისტიანებისათვის საყოველთაო აღდგომა – სწორედაც რომ საყოველთაო, კოსმიური მოვლენაა, ყოველივეს აღსრულებაა დროის დასასრულს, აღსრულება ქრისტეში. და ამ დიდებულ აღსრულებას მხოლოდ შესვენებულნი როდი ელიან, მას ელიან ცოცხლებიც და საერთოდ მთელი ქმნილება. ამ აზრით, პავლეს სიტყვებით ჩვენ ყველანი ( მხედველობაში მაქვს ცოცხლებიც და მიცვალებულებიც) მკვდრები ვართ – არა მხოლოდ ისინი, ვინც ამ წუთისოფლიდან მიიცვალა, არამედ ყველა ის, ვინც ნათლისღების წყალში დაეფლა და ვინც ქრისტეს აღდგომა იგემა ნათლისღების აღდგომაში. ჩვენ ყველანი მოვკვდით, – ამბობს პავლე მოციქული, – და ჩვენი ცხოვრება, არა მხოლოდ მიცვალებულთა, არამედ ცოცხალთა ცხოვრებაც, „დაფარულია ქრისტესთან“ (კოლ. 3, 3). და კიდევ ერთხელ გავიმეორებ (რადგან, ამ სიტყვებს იმდენად მივეჩვიეთ, რომ მუსიკასავით ჩაგვესმის და აზრს არ ვუფიქრდებით): „ცხოვრება დაფარულია ქრისტესთან, ქრისტე კი ცხოველია (ცოცხალია), სიკვდილს არ აქვს მასზე ხელმწიფება“, (შეად. რომ. 6, 9). ამრიგად, ცოცხლები თუ მკვდრები, წუთისოფელში მყოფნი თუ შესვენებულნი, ჩვენ ყველანი ცხოველნი ვართ ქრისტესთან, რადგან მასთან ვართ და მასში გვაქვს ჩვენი ცხოვრება.
ასეთია ქრისტიანული რევოლუციის არსი სიკვდილის მიმართ. და თუკი ჩვენ ვერ გავიგებთ ქრისტიანობის ჭეშმარიტად რევოლუციურ, ჭეშმარიტად რადიკალურ დამოკიდებულებას რელიგიის მიმართ, იმ ყველაფრის მიმართ, რასაც ადამიანი სიკვდილის იდუმალ რეალობას მიაკუთვნებდა, მაშინ ჩვენ ვერც იმის ჭეშმარიტ აზრს ჩავწვდებით, თუ როგორ ეპყრობა ეკლესია გარდაცვლილებს.
არანაირი მექანიზმი არ გაგვაჩნია იმისათვის, რომ ქრისტიანული „სიკვდილის ღვთისმსახურების“ ხანგრძლივი და რთული ისტორიის მანძილზე ნამდვილი ტრადიცია განვასხვავოთ შერყვნილი და უძველესი „მკვდართა კულტის“ ან – თუკი ქრისტეს შემაძრწუნებელ სიტყვებს გავიხსენებთ – „აცადეთ მკვდრებს თავიანთი მკვდრების დამარხვა“ (ლუკა, 9, 60) მისწრაფების წინაშე კაპიტულაციისაგან. რა საზარელი სურათია! აბა წარმოიდგინეთ. მაგრამ სწორედ ეს „განსხვავება“ გვესაჭიროება დღეს ყველაზე მეტად. რადგან სიკვდილი (გავუსწოროთ სიმართლეს თვალი), რომელსაც ჩვენი სეკულარული კულტურა გვახვევს თავს, რაც უნდა უცნაურად ჟღერდეს, არის უძველესი, ქრისტიანობამდელი სიკვდილი: მოთვინიერებული, დეზინფიცირებული, ვულგარიზებული. მალე მას სამედიცინო ცნობასთან ერთად მოგვართმევენ, რომელიც გარანტიას მოგვცემს, რომ „სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლე არსებობს“. მაგრამ ჩვენ ვიცით, ჩვენ გვწამს (ყოველ შემთხვევაში, როგორც ქრისტიანებმა უნდა ვიცოდეთ და უნდა გვწამდეს), რომ ღმერთმა შეგვქმნა ჩვენ, გამოგვიხმო ჩვენ „წყვდიადიდან თავისი საკვირველი ნათლისაკენ“, როგორც პეტრე მოციქული ამბობს (I პეტრე 2, 9), არა სიკვდილის შემდგომი არსებობისათვის (თუნდაც მარადიული) ან სხვანაირად რომ ვთქვათ, არა „მარადიული არსებობისათვის სიკვდილში“, არამედ მასთან ურთიერთობისა და მისი შემეცნებისათვის, რომელიც მხოლოა სიცოცხლე და სიცოცხლე მარადიული.
როცა ადამიანმა ღმერთს ზურგი შეაქცია, არჩია რა მას საკუთარი თავი, და მოკვდა (რადგან არ არსებობს სიცოცხლე ღვთის გარეშე), როცა მან საკუთარი სიცოცხლე განშორებად, ხრწნად და მარტოობად აქცია, თავად ღმერთი, იესო ქრისტეს სახით, ჩავიდა სიკვდილის სამეფოში, შემუსრა იგი და „საფლავების შინათა ცხოვრება მიანიჭა“. სწორედ ამ სიცოცხლეს, უფრო სწორად, ღმერთს, რომელიც არა სიკვდილის, არამედ სიცოცხლის მომნიჭებელია, განვადიდებთ ჩვენ დაკრძალვის წესებში, ჩვენს „სიკვდილის ლიტურგიაში“, რომლის ჭეშმარიტი მნიშვნელობა დღეს მათგანაც კი დაფარულია, ვინც მას აღასრულებს (რადგან ასეთია ჩვენი ინტერესი, შეიძლება ითქვას, ჩვენი ავადმყოფური სიყვარული „ძველი სიკვდილის“ მიმართ). ჭეშმარიტად ქრისტიანული დაკრძალვის ღვთისმსახურების აზრი ისაა, რომ იგი „საფლავზე გლოვას“ მარადიულად გარდაქმნის „ალილუიას გალობად“! ეს იმათი გალობაა, ვინც ამ ცხოვრების მიღმა, სიკვდილის მიღმა უცქერს ღმერთს და მხოლოდ მას; ვისი გული და სხეულიც „იხარებს ღმრთისა მიმართ ცხოველისა“ (ფს. 83, 3). სწორედ ცხოველი (ცოცხალი) ღმერთის განდიდებას სიკვდილის ლიტურგიაში მივაპყრობთ ყურადღებას ჩვენს ხვალინდელ ლექციაში.
პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი
თარგმნა ხათუნა ფანცულაიამ
ტექსტის მოწოდებისთვის მადლობას ვუხდით მონაზონ რაქილ ბუაძეს
გაგრძელება იქნება…