სამი “შავბნელი“ თემა
ჩემი სიტყვის მეორე ნაწილში მინდა გამოვყო სულიერი ბრძოლის ექვსი ასპექტი თანამედროვე სამყაროში. ჩემი სია სისტემატიური არაა და დიდად არც ამომწურავია. მე ვისაუბრებ როგორც სიბნელის, ისე სინათლის მხრიდან. ერთი შეხედვით, სამი ასპექტი ამ ექვსიდან შავბნელი ხასიათისაა, ხოლო დანარჩენი სამი – შედარებით ნათელი. თუმცა სიღრმისეულად თუ შევხედავთ ექვსივე არა უარყოფითი, არამედ საკმაოდ დადებითია.
1. ჯოჯოხეთად შთასვლა
შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ჯოჯოხეთი არის ადგილი, სადაც არ არის ღმერთი (თუმცა, რა თქმა უნდა, ჯოჯოხეთი არაა თავისუფალი ღვთისაგან, რადგანაც როგორც წმინდა ისააკ ასური ამბობს, ღვთაებრივი სიყვარული ყველგანაა). გასაკვირი არაა, რომ მე-20 საუკუნის ქრისტიანებმა, როგორც უღმერთო სამყაროში მაცხოვრებლებმა, თავიანთი მოწოდება განმარტეს, როგორც descensus ad inferos („ჯოჯოხეთად შთასვლა“). პაველ ევდოკიმოვი ამ აზრს ნათლობის საიდუმლოს უკავშირებს, რომელიც ქრისტიანული სულიერი ბრძოლის საფუძველს წარმოადგენს. „ნათლობის დროს შთაფვლის წესზე საუბრისას – აღნიშნავს ევდოკიმოვი – წმინდ იოანე ოქროპირი განმარტავს, რომ წყალში შთაფვლა და წყლიდან ამოსვლა ქრისტეს ჯოჯოხეთში ჩასვლის და იქიდან დაბრუნების სიმბოლოა. მაშასადამე, მონათვლა არა მარტო ქრისტესთან ერთად სიკვდილს და აღდგომას ნიშნავს, არამედ იმასაც, რომ ჩვენ ჩავდივართ ჯოჯოხეთში, თან ვატარებთ ქრისტე მაცხოვრის ამქვეყნიურ ჭრილობებს (stigmata), მის მამობრივ მზრუნველობას და მის მოციქულეობრივ ტკივილს მათ გამო, ვინც ჯოჯოხეთი აირჩია“. ევდოკიმოვის აზრთა სვლა ძირითადად ჰანს ურს ფონ ბალთაზარის აზრებს ემთხვევა. თუმცა არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ როგორც თავის ახლადგამოცემულ წიგნში აღნიშნა არქიეპისკოპოსმა ილარიონ ალფეევმა, ქრისტეს „ჯოჯოხეთად შთასვლა“- ეს, პირველ რიგში, გამარჯვების აქტია.
მე-20 საუკუნის მართლმადიდებელი წმინდანი, ვინც ჯოჯოხეთში ჩასვლაზე დიდ აქცენტს აკეთებდა, წმინდა სილუანე ათოენლი იყო: „ამყოფე შენი თავი ჯოჯოხეთში და სასო არ წარიკვეთო“ – გვასწავლის ის და ამატებს, რომ ამით მორჩილებასა და სიმდაბლეს მოვიპოვებთ. მისი მოწაფე მამა სოფრონ სახაროვი აღნიშნავს, რომ წმინდა სილუანეს ჯოჯოხეთის ნამდვილი განცდა ჰქონდა. წმინდა მამა თავის ფიქრებში იმ ალექსანდრიელ მეწაღეს იხსენებდა, რომელსაც წმინდა ანტონი ესტუმრა და რომელიც ამბობდა ხოლმე: „ყველა გადარჩება და მხოლოდ მე დავიღუპები“. სილუანე ამ სიტყვებს საკუთარ თავზეც იმეორებდა: „მალე მოვკვდები, ჯოჯოხეთის შავბნელ უკუნეთში აღმოვჩნდები და მხოლოდ მე დავიტანჯები იქ“.
თუმცა, მაინც არასწორი იქნება, რომ წმინდა სილუანეს პოზიცია მთლიანად უარყოფითად განვმარტოთ. მისი მტკიცების ორივე მხარეს სერიოზული მნიშვნელობა უნდა მივანიჭოთ: ის კი ამბობს ამყოფე შენი თავი ჯოჯოხეთშიო, მაგრამ მაშინვე ამატებს, რომ იმედი არ დავკარგოთ. სხვაგან ის წერს, რომ საკუთარი თავისადმი მარადიული ტანჯვის მისჯა ეშმაკის ცდუნებაა. მისი აზრით, არსებობს ეშაკისგან მომავალი, ორი უკიდურესობის შემცველი აზრი: „შენ წმინდანი ხარ“ და „შენ ვერ გადარჩები“. სილუანე სრულად იზიარებდა წმინდა ისააკ ასურის სწავლებას ღვთაებრივი სიყვარულის უძლეველობაზე: “თუ არაა სიყვარული, მაშინ ყველაფერი რთულდება”. და პირიქით, თუკი არის სიყვარული, მაშინ ყველაფერი შესაძლებელია. ქრისტეს ჯოჯოხეთში ჩასვლა და მისი ძლევამოსილი მკვდრეთით აღდგომა ერთ მთლიან განუყოფელ მოვლენას ქმნის.
2. მოწამეობა
მე-20 საუკუნეში მართლმადიდებელი ქრისტიანებისთვის ჯოჯოხეთში ჩასვლის განსაკუთრებული ფორმა დევნა და მოწამეობა იყო. ქრისტიანული აღმოსავლეთისთვის გასული საუკუნე მოწამეობის საუკუნე იყო. მეტიც, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ რუსეთსა და აღმოსავლეთ ევროპაში კომუნიზმი კი დაეცა, მაგრამ ჯერ კიდევ ბევრი ადგილია მსოფლიოში, სადაც ქრისტიანები, მართლმადიდებლები თუ არამართლმადიდებლები ერთნაირად იდევნებიან. მაგალითად: თურქეთში, ერაყში, პაკისტანში, ჩინეთში… ერთი რუსი ემიგრანტი მღვდელი ალექსანდრე ელჩანინოვი (გარდაიცვალა 1934 წელს) ამბობდა: „მსოფლიო გამრუდებულია და ღმერთი მას ასწორებს. ამიტომაც ქრისტე ეწამა (და ახლაც ეწამება), როგორც ყველა მოწამე, აღმსარებელი და წმინდანი და ჩვენც, ქრისტეს მოყვარულთ, არ შეგვიძლია არ ვეწამოთ“. წმინდა სილუანე ხაზს უსვამს, რომ მოწამეობა შეიძლება იყოს როგორც გარეგნული ფორმის, ისე შინაგანი. „სხვებისთვის ლოცვა მათთვის სისხლის დაღვრას ნიშნავს“ – ამბობდა ის. ამავე დროს, როგორც თავისივე გამონათქვამში ამბობს („ამყოფე შენი თავი ჯოჯოხეთში და სასო არ წარიკვეთო“), ის მიუთითებს სიბნელისა და სინათლის თანხვედრაზე, სასოწარკვეთისა და იმედისა. მაშასადამე, მოწამეთა ტანჯვა სიხარულის წყაროცაა, ანუ როგორც ის ამბობს: „ მეტი ტანჯვა მეტ ნეტარებასთანაა დაკავშირებული“.
ერთ-ერთი მოწამე, რომლის სულიერი ღვაწლი, ბოლო 60 წელიწადში მთელი მართლმადიდებლური სამყაროსთვის გახდა ცნობილი, არის წმინდა მარია სკობცოვა, რომელიც 1945 წლის 13 მარტს რავენსრუკის გაზის კამერაში დაიღუპა, როდესაც სავარაუდოდ იქ სხვის მაგივრად შევიდა. თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ აქედან ჩანს თუ როგორ ასრულებს მოწამე გამომსყიდველის როლს ქრისტე პირველმოწამის მსგავსად, სიკვდილი სხვებისთვის, რათა იმ სხვებმა სიცოცხლე შეძლონ. მოწამე უმთავრესად ასრულებს წმინდა პავლეს დარიგებას: „ურთიერთარს სიმძიმე იტვირთეთ“ (გალ. 6, 2). ეს იყო თემა, რომელიც დედა მარიამ წამოსწია თავის ნაშრომებში. თავის მიერ შედგენილ წმინდანთა ცხოვრების ანთოლოგიაში ის მოგვითხრობს წმინდა იოანიკე დიდზე და ეშმაკეულ გოგონაზე: „მან დაადო ხელი თავზე დატანჯულ ავადმყოფს და მშვიდად წარმოთქვა: „ ცოცხალი ღვთის ძალით, მე, მისი უღირსი მსახური იოანიკე, ჩემს თავზე ვიღებ შენც ცოდვას, თუკი შენ შესცოდე… რადგანაც ჩემი მხრები ძლიერია შენსაზე; რადგანაც მე მინდა მივიღო შენი განსაცდელი სიყვარულისთვის“. გოგონა გამოკეთდა, ხოლო იოანიკე, მიიღო რა მისი ტანჯვა, სიკვდილის პირას მივიდა სანამ გამოვიდოდა ამ ბრძოლიდან ბოროტებაზე გამარჯვებული“. ასე რომ, მოწამეობის გადატანა სულიერი ბრძოლის მნიშვნელოვანი ასპექტია, დაღვარო სისხლი სხვებისთვის გარეგნული თუ შინაგანი ფორმით.
3. კენოზისი
ჩვენ მიერ ზემოთ მოყვანილ პირველ ორ ელემენტთან, ჯოჯოხეთში ჩასვლასა და მოწამეობასთან მჭიდროდაა დაკავშირებული მესამეც – ,,კენოზისი“ – წარმოცარიელება, ანუ თავის დამცირება, დამდაბლება. სულიერად მებრძოლი ადამიანი დამცირებულ ქრისტეს უტოლდება (აქ მე მახსენდება სამოცდაათი წლის წინ რუსი ავტორის ნადეჟდა გოროდეცკაიას დაწერილი წიგნი „დამცირებული ქრისტე თანამედროვე რუსულ აზროვნებაში“, რომელიც ახლაც არ კარგავს თავის აქტუალობას). დაპატიმრებამდე წმინდა მარია სკობოცვამ გასაოცრად წარმოაჩინა საკუთარი თავმდაბალი სული. მან გამოუცხადა სოლიდარობა ღარიბებს, საზოგადოებიდან გარიყულებს და ასევე ებრაელებს II მსოფლიო ომის დროს, რაც საკმაოდ ძვირად დაუჯდა. „სხვების სხეულებზე მეტი უნდა ვიფიქროთ, ვიდრე საკუთარზე“ – წერდა ის – „ქრისტიანული სიყვარული გვასწავლის დავეხმაროთ ჩვენს ძმებს არა მარტო სულიერად, არამედ მატერიალურადაც. მათ უნდა მივცეთ უკანასკნელი პერანგი და პურის ნაჭერიც კი. კერძო შეწირულობა და ფართო საზოგადოებრივი მოღვაწეობაც, რა თქმა უნდა, გამართლებული და აუცილებელია“.
ერთ-ერთი ბერძენი წმინდანი, რომელმაც ასევე გამოავლინა საკვირველი თავმდაბლობა, ნექტარე პენტაპლელია (+1920). მის თავმდაბლობაზე მრავალს ყვებიან. ჯერ კიდევ ალექსანდრიის ახალგაზრდა ეპისკოპოსი, რომელსაც უსამართლოდ ესხმოდნენ თავს, უარს ამბობდა სამაგიეროს გადახდაზე და ცილისწამებისგან თავდაცვაზე. როდესაც ის ათენის რიზარიის საღვთისმეტყველო სკოლის რექტორი იყო, სკოლის დამლაგებელი ცუდად გახდა. იმის გამო, რომ დამლაგებელი სამსახურიდან არ გაეშვათ, წმინდა ნექტარე ყოველ დღე დგებოდა ადრე და თავად ალაგებდა დერეფნებსა და საპირფარეშოებს, სანამ დამლაგებელი არ გამოკეთდა და დაბრუნდა. უკანასკნელ წლებში მომლოცველებს, რომლებიც ხედავდნენ მას მის მიერვე დაარსებულ მონასტერში მომუშავეს, ის ჩვეულებრივი მუშა ეგონათ და ვერც კი წარმოიდგენდნენ, რომ ის ეპისკოპოსი იყო. ასე თუ ისე, წმინდა ნექტარე ჰბაძავდა პავლე მოციქულის სიტყვებს: „ესე ზრახვა იზრახებოდეს თქვენ შორის, რომელცა-იგი ქრისტე იესუს მიერ. … რომელმან თავი თვისი დაიმდაბლა…“ (ფილიპ. 2, 5-7).
„ნათელი ბნელში“
სულიერი ბრძოლის აღწერისას წმინდა პავლე ხაზს უსვამს მის წინააღმდეგობრივ ხასიათს: „დიდებითა და გინებითა. გმობითა და ქებითა; …ვითარცა მოსიკუდიდნი, და აჰა ესერა ცხოველ ვართ; …ვითარცა მწუხარენი, და მარადის გვიხარის; …ვითარცა არარაი გუაქუს, და ყოველივე გუაქუს“ (2 კორინთ. 6, 8-10). მოდით, ახლა გავათანაბროთ სულიერი ბრძოლის ეს სამი შავბნელი ელემენტი სამი უფრო სასიხარულო ელემენტით, რომლებსაც უდიდესი მნიშვნელობა აქვს თანამედროვე სამყაროში.
1. ფერისცვალება
ვნებებთან სულიერი ბრძოლის განმარტებისას მე შემოგთავაზეთ, რომ მოცემულ კრიტიკულ მომენტში უმჯობესი იქნებოდა გვექადაგა არა მოკვდინება და ძირფესვიანად ამოგდება, არამედ გარდაქმნა, ფერისცვალება. დღეისთვის ჩვენთვის ფერისცვალების საიდუმლო დიდი ღირებულებას ატარებს. რა თქმა უნდა, ჩვენი სულიერი ღვაწლი უნდა მოიცავდეს გარიყვას, ასკეტიზმს, ოფლს, სისხლს, ცრემლს, შინაგან და შესაძლოა გარეგნულ ტანჯვასაც. თუმცა ამ ყველაფრის ფასი შეიძლება დავკარგოთ, თუ იგი თაბორის არამიწიერი ნათლით არ იქნება განათლებული. არაა გასაკვირი, რომ თავისი ცხოვრებითა და გამოცდილებით მე-20 საუკუნის მართლმადიდებლობის ყველაზე გავლენიან წმინდანად წმინდა სერაფიმე საროველი ითვლება, რომელიც სწორედ ფერისცვალების წმინდანადაა მიჩნეული. 50 წლის წინ საბერძნეთში ჩემი პირველი სტუმრობის დროს წმინდა სერაფიმეზე ფაქტობრივად არავინ არაფერი იცოდა. ახლა კი საბერძნეთის რომელ კუთხეშიც არ უნდა ჩახვიდეთ, მის ხატს დაინახავთ ეკლესიებსა და სახლებში, მონასტრებში კი ხშირად შეხვდებით ბერ-მონაზვნებს სერაფიმედ და სერაფიმად აღკვეცილებს. ეს ასეც უნდა იყოს, რადგან ის ჩვენი დროის წმინდანია.
თუმცა ნუ დავიწყებთ სენტიმენტალობას საროველ წმინდანზე და მარტივად შევხედავთ მის ბრძოლას. მართალია, ის დადიოდა თეთრად ჩაცმული, განსხვავებით მონაზვნური შავი სამოსლისგან, იგი ყოველ სტუმარს მიმართავდა: _“ჩემო სიხარულო“, და მთელი წლის განმავლობაში სააღდგომო მიმართვით – „ქრისტე აღსდგა“ – ესალმებოდა მათ. ხოლო, როდესაც მისი მოწაფე ნიკოლაი მოტოვილოვი სტუმრობდა, მისი სახე დიდებულად ანათებდა, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს ის ეშმაკეული ძალები, რომლის ატანაც მას უწევდა. როდესაც ის თავის უდაბნოში ქვაზე ლოცულობდა, მას ჯოჯოხეთის ცეცხლის ტკრციალი ესმოდა. არ დაგვავიწყდეს მისი ფიზიკური ტკივილი, რომლითაც იტანჯებოდა მას შემდეგ, რაც ტყეში სამმა ავაზაკმა დაასახიჩრა. არ დაგვავიწყდეს ის გაუგებრობა, რომელსაც თავისი იღუმენისგან ითმენდა და ცილისწამება, რომელიც სიკვდილამდე გაჰყვა. დიახ, მას კარგად ესმოდა, თუ რას გულისხმობდა წმინდა პავლე, როდესაც ამბობდა: „ვითარცა მწუხარენი, და მარადის გვიხარის“ (კორ. 2, 6-10). სულიერი ბრძოლის დროს ფერისცვალება და ჯვრის მტვირთველობა ორი განუყოფელი ცნებაა.
2. ევქარისტია
როგორც უკვე ვთქვით, ნათლობა ქრისტიანული სულიერი ბრძოლის საფუძველს წარმოადგენს. თუმცა ნათლობას არ უნდა მოვწყვიტოთ წმინდა ზიარება, რადგან ევქარისტიაც ფუნდამენტურ როლს ასრულებს ჩვენს სულიერ ბრძოლაში. უფრო ადრეულ პატრიარქალურ პერიოდში მრავალი ასკეტი მამა, მათ შორის წმინდა იოანე კიბისაღმწერელი და წმინდა ისააკ ასური, ცოტას ან საერთოდ არ საუბრობდა ევქარისტიაზე. მიუხედავად ამისა, სულიერი ბრძოლისთვის გვჭირდება, რომ ევქარისტიული ასპექტი იყოს ნათელი და ჩვენი ყურადღების ცენტრში აღმოჩნდეს. ეს სწორედ ისაა, რასაც მე-20 საუკუნის დასაწყისში აკეთბდა დიდი მოძღვარი წმინდა იოანე კრონშტადტელი, რომელიც მუდმივად წირავდა. „ევქარისტია ბრწყინვალე სასწაულია“, – ამბობდა ის და სრულიად ექცეოდა ამ სასწაულის გავლენაში, ყოველდღე აღავლენდა რა ღვთაებრივ ლიტურგიას. მისი ევქარისტიული მსახურება მის თანამედროვეებს განაცვიფრებდა. მაგალითად, სილუანე საუბრობს „მისი ლოცვის ძალაზე“ და ამატებს: „მთელი მისი სიცოცხლე სიყვარულის ცეცხლი იყო“. წმინდა იოანე მოითხოვდა, რომ მასთან ერთად ყველა ზიარებულიყო, ვინც კი წირვას ესწრებოდა. მისი და კიდევ რამდენიმე მამის დამსახურებაა ის, რომ მე-20 საუკუნის მართლმადიდებელ ეკლესიაში ზიარება უფრო ხშირი გახდა. თუმცა კიდევ არსებობს ადგილები, სადაც მორწმუნეები ამ საიდუმლოებას წელიწადში მხოლოდ სამჯერ ან ოთხჯერ მიეახლებიან. ეს ნამდვილად დასანანია თანამედროვე სამყაროში. ჩვენი სულიერი ბრძოლა აუცილებლად უნდა იქცეს ევქარისტიულ ბრძოლად.
ღვთაებრივი ლიტურგიის გულისგულში, უშუალოდ სულიწმინდის მოხმობის წინ დიაკონი აღამაღლებს წმინდა ძღვენს მაშინ, როდესაც მღვდელი ამბობს: „შენნი შენთაგან, შენდა შემწირველნი, ყოველთა და ყოვლისათვის“ (ta za ek ton zon soi prospherontes, kata panta dia panta). ამას ღვთაებრივი ლიტურგიის ისეთ ასპექტამდე მივყავართ, რომელსაც უდიდესი მნიშვნელობა აქვს თანამედროვე სამყაროში სულიერი ბრძოლისთვის. ეს ევქარისტიის კოსმოსური განზომილებაა. ნიშანდობლივია, რომ ევქარისტიის დროს ძღვენს მივართმევთ არა მარტო “ყოველთა” (dia pantas), არამედ „ყოვლისათვისაც“ (dia panta). ევქარისტიული მსხვერპლის მასშტაბი მოიცავს არა მარტო მთელ კაცორიობას, არამედ ბუნებასა და სამყაროსაც. ის ყოვლისმომცველია. ასე რომ, ევქარისტია ეკოლოგიური პასუხისმგებლობისკენაც მოგვიწოდებს. მოგვიწოდებს დავიცვათ და შევიყვაროთ არა მხოლოდ მოყვასი, არამედ ყოველი ცოცხალი არსება. მეტიც, უნდა დავიცვათ და შევიყვაროთ ბალახი, ხეები, კლდეები, წყალი და ჰაერი. როდესაც ვაცნობიერებთ ევქარისტიას, მთელ სამყაროს ვუყურებთ როგორც დიდ საიდუმლოს.
ესე იგი, ჩვენი სულიერი ბრძოლა მხოლოდ ანთროპოცენტრული არაა. ჩვენ თავს ვიხსნით არა სამყაროსგან, არამედ მასთან ერთად. ამიტომაც ჩვენ ვიბრძვით, რომ ღმერთს დავუბრუნოთ არა მარტო საკუთარი თავი, არამედ ყოველივე მისი ქმნილი. ბოლო ორ ათწლეულში ამ ეკოლოგიურ მოწოდებას ჩვენს სულიერ ბრძლაში ხაზს უსვამდა მსოფლიო პატრიარქი. პატრიარქმა დიმიტრიოსმა და მისმა მემკვიდრე პატრიარქმა ბართოლომეოსმა საეკლესიო წლის დასაწყისი, 1 სექტემბერი დააწესეს „ბუნების დაცვის დღედ“, რომელსაც იმედია მართლმადიდებლებთან ერთად სხვა ქრისტიანებიც აღნიშნავენ. „ყოველი ჩვენგანი“ – განაცხადა პატრიარქმა დიმიტრიოსმა თავის საშობაო ეპისტოლეში 1988 წელს – „ღვთის მიერ შექმნილ და ჩვენთვის ბოძებულ სამყაროზეა პასუხისმგებელი. ყველაფერი, რაც ძემ ღმრთისამ ხორცშესხმით, თავისი სხეულით მიიღო და გააკეთა, არ უნდა დაიკარგოს. თუმცა ყველაფერი უნდა გახდეს ევქარისტიული მსხვერპლი შემოქმედისადმი, ცხოველი პური, სიმართლითა და სიყვარულით გაზიარებული, სიტყვად მშვიდობისა ღვთის ყოველი ქმნილებისთვის“. წმინდა სილუანეს სიტყვებით: „სიყვარულის შემცნობ გულს ყოველი ქმნილება ებრალება“. როგორც დონ ანდრე ლუფმა შეგვახსენა, ეს კოსმოსური თანაგრძნობა წმინდა ისააკის თხზულებების მთავარი ლაიტმოტივია.
3. გონიერი ლოცვა
როგორადაც მნიშვნელოვანი არ უნდა იყოს სულიერი ღვაწლის ევქარისტიული და ლიტურგიული მხარე, ასევე დიდი ყურადღება უნდა მივაპყროთ შინაგანი ლოცვისთვის ბრძოლას. მე-20 საუკუნის სულიერ ბრძოლაში შინაგანი ლოცვა (ძირითადად მართლმადიდებლებისთვის, მაგრამ არა მხოლოდ მათთვის) იესოს ლოცვას აღნიშნავდა. ამ წმინდა სახელის ხსენების მნიშვნელობა ბოლო ათწლეულში დაფასდა. პირველ რიგში ამ ორი წიგნის მეშვეობით: „მწირის გულახდილი საუბრების სულიერ მოძღვართან“ და „სათნოებათმოყვარეობა“, ორივემ მოულოდნელი წარმატება ჰპოვა დასავლეთში. ალბათ დღეს იესოს ლოცვის პრაქტიკა უფრო გახშირდა, ვიდრე ადრე. ჩვენი საუკუნე არა მხოლოდ მიწიერი საუკუნეა.
თანამედროვე სამყაროში სულიერი ბრძოლის რამდენიმე ელემენტი ასეთია: ერთი მხრივ „ჯოჯოხეთად შთასვლა“, მოწამეობა და კენოზისი, ხოლო მეორე მხრივ ფერისცვალება, ევქარისტია და გონიერი ლოცვა. ეს ორი სამეული კი არ უნდა დავუპირისპიროთ ერთმანეთს, არამედ გავაერთიანოთ როგორც წმინდა იოანე კიბისაღმწერელმა. აქ მე ვიხსენებ მის საუბარს მამა იუსტინესთან, როდესაც მან ჩამოაყალიბა ახალი სიტყვა charmolype (მწუხარეთა სიხარული) და საუბრობს charopoion penthos -ის შესახებ (სიხარულის მომტანი მწუხარება). სულიერი ბრძოლის ორი დამატებითი ასპექტი წმინდა სერაფიმე საროველის ორ მოკლე გამონათქვამშია ჩაქსოვილი, რომელსაც მე ყოველთვის ვიხსენებ: „სადაც არაა მწუხარება, იქ არაა ხსნა“ და „სულიწმინდა სიხარულით აღავსებს ყოველივეს, რასაც შეეხება“.
მიტროპოლიტი კალისტე უეარი