წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის პროტოლოგია და ესქატოლოგია
თალასესადმი მე-60 პასუხის განმარტების ცდა[1]
წმ. მაქსიმე აღმსარებელი (580-662 წ.წ.), ღვთივსულიერი მამა, მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ-ერთი უდიდესი ღვთისმეტყველია. განსაკუთრებით, ეს წმიდა მოსაგრე და სახარებისეული ჭეშმარიტების, რწმენის, ცხოვრებისა და აზრის აღმსარებელი, ცნობილია იმით, რომ, იოანე და პავლე მოციქულების, აგრეთვე, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის შემდგომ, ყველაზე ღრმად გადმოგვცა მთავარი ღვთივგანცხადებული ჭეშმარიტება, რომელსაც იგი უწოდებს, პავლე მოციქულის სიტყვით – ქრისტეს საიდუმლოს (რომ. 14; 24-25[2] ეფ. 1. 9[3]; 3. 3, 9[4]; 5. 32[5]; კოლ. 1. 26-27[6]; 2. 2[7]; 4. 3[8]; I ტიმ. 3. 16[9]) – (τόμυστήριν τού Χρστού). ამიტომ, წმ. მაქსიმე ცნობილია, როგორც ყველაზე ღრმა ქრისტოლოგიური და ქრისტოცენტრული ღვთისმეტყველი. მისთვის ქრისტეს საიდუმლო არის ყველაფრის გასაღები და ამხსნელი; ამ საიდუმლოებით ხდება ყველაფრის განმარტება და დასაბუთება ღმრთის გამოცხადებაში და, შესაბამისად, ქრისტიანობაში. როგორც წერდა მამა გიორგი ფლოროვსკი: „წმიდა მაქსიმესთვის განკაცება არის სამყაროს არსებობის განმსაზღვრელი ცენტრი, არა მხოლოდ გამოსყიდვის მხრივ, არამედ საწყისის – სამყაროს შექმნის მხრივაც“[10]. და წმიდა მაქსიმესთვის არ არსებობს სხვა ახსნა ქრისტეს საიდუმლოსი, გარდა წმიდა სამების წინარესაუკუნეთა დიდი განზრახვისა. (ესაია. 9; 5-6[11]).
წმ. მაქსიმესთვის, ქრისტე ღმერთკაცის აღმსარებლისთვის, ეს ქრისტეს საიდუმლო, იმავდროულად, ადამიანის საიდუმლოც არის, მისი პროტოლოგიისა და ესქატოლოგიის, ანუ, ადამიანისა და ყოველი ქმნილების შექმნის აზრის – მარადიული არსებობისათვის, უკვდავი კეთილმყოფობისა, და ქრისტეში და ქრისტეთი განღმრთობისა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ქრისტეს საიდუმლოება არის ადამიანისა და ყოველი ქმნილების, ყოველივე არსებულის მარადიული ცხონების საიდუმლოება. ამიტომ, წმ. მაქსიმეს სიღრმისეული ქრისტოლოგიური და ქრისტოცენტრული ღვთისმეტყველება მოიცავს ანთროპოლოგიასაც და სოტერიოლოგიასაც.
წმ. მაქსიმეს ნამდვილად გააჩნდა „მისტიური ღვთისმეტყველების ფარული მადლი“ (როგორც ნათქვამია აბბა თალასესადმი 59-ე პასუხის ერთ-ერთ სქოლიოში), ამიტომ მას სრულიად მართებულად უწოდეს „τρίτος θεόλογος“ – მესამე ღვთისმეტყველი (PG 90, 204 A), წმ. იოანე და წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველთა შემდეგ და წმ. სვიმეონ ახალ ღვთისმეტყველამდე. ზოგადად, ხაზი უნდა გაესვას იმ ფაქტს, რომ წმ. მაქსიმესთვის ნამდვილი ღვთისმეტყველება არსებობს, და მისი არსებობა შესაძლებელია, მხოლოდ და მხოლოდ, ღმრთის ძისა და სიტყვის – ქრისტეს წყალო ბით, მისი განხორციელებისა და განკაცების წყალობით. საუფლო ლოცვის – „მამაო ჩვენოს“ უმშვენიერეს განმარტებაში, წმ. მაქსიმე ამბობს: „ღვთისმეტყველებას გვასწავლის განკაცებული სიტყვა ღმრთისა, რომელიც თავის თავში გვიცხადებს მამას და სულიწმიდას, რადგან მამა სრულად მყოფობს ძეში და სულიწმიდა არსობით სრულად მყოფობს სრულ განკაცებულ ძეში, თავად არ განკაცდებიან, არამედ მამა კეთილი ნებით, სული კი თვითმოქმედ ძესთან განკაცებაში თანაქმედებით… როცა ის კაცთმოყვარეობით აღასრულებს ჰიპოსტასურ შეერთებას ხორცთან.“[12]
ის ღვთისმეტყველება, რომელიც გვამცნო ქრისტემ და გადმოგვცა ეკლესიამ, სხვა არაფერია, თუ არა საღმრთო სახარება, ხოლო სახარება სხვა არაფერია, თუ არა თავად ქრისტე-ღმერთკაცი, ანუ ძე და სიტყვა ღმრთისა, განხორციელებული და განკაცებული ადამიანის გამო, ჩვენი ცხონების გამო, ჩვენი მარადიული და შეუქმნელი განღმრთობისათვის. აი, წმიდა მაქსიმეს სიტყვები ამ ფაქტის შესახებ: „რადგან, ვფიქრობ, ღმრთის სახარება არის ღმრთის გზავნილი და ადამიანთათვის ნუგეში, განკაცებული ძის მეშვეობით ბოძებული ძღვენი – შეუქმნელი განღმრთობა, მამასთან შერიგების მომნიჭებელი, მათთვის, ვისაც სწამს მისი.“[13] (შეუქმნელ განღმრთობაზე, როგორც ქრისტეს განკაცების ნაყოფზე, ოდნავ მოგვიანებით ვისაუბრებთ). სახარების ამგვარ გაგებაზე წმ. მამა საუბრობს სხვა ადგილასაც: „წმიდა სახარება არის ღმრთის (=ქრისტეს) შემოქმედების ნაყოფი, თვითმოქმედი სხეულის მეშვეობით (αυτουργίας), რომელსაც აქვს მეუფება უკუნისამდე, და რომლის სამეუფოშიც ჩვენ გვექნება ულევი სიხარული და ნეტარება, რადგან ეს არის დღე დაუღამებელი და დაულეველი. რადგან წერილი გვამცნობს: „ესე არს დღე, რომელ ქმნა უფალმან; ვიხარებდეთ და ვიშვებდეთ ამას შინა“ (ფს. 117; 24). სახარებისეულ მადლს უწოდებს დღეს, რაც არის სწორედ ის საიდუმლოება ქრისტესი, ვინც შექმნა ეს მადლი, რომელ დღეშიც მას სურს, რომ, ღვთაებრივი მოციქულის თქმით, „შუენიერად ვიდოდეთ“ (რომ. 13; 13), დღესა ჭეშმარიტებისასა და ღმრთისშემეცნებისა, რადგან დღე მარადიული ნათლისა არის ქრისტე.“[14] ამგვარად, წმ. მაქსიმეს მიხედვით, ქრისტეს საიდუმლოება გაიგივებულია საღმრთო სახარებასთან, საუკუნო სიცოცხლესთან და განღმრთობასთან, როგორც ადამიანისა და ყოველი არსების, უკიდეგანო ღვთაებრივ სიყვარულსა და მადლში ქმნილის, საყოველთაო სიხარულით განდიდების ღვთაებრივ ხარებასთან, რაც ღმერთმა წინასწარ განიზრახა თავის საყვარელ და მხოლოდშო ბილ ძეში და რის განხორციელებადაც იქცა ძე კაცისა, რომელიც ყოველთვის, განკაცებამდეც და განკაცების შემდეგაც, ერთი და იგივეა – ერთადერთი საყვარელი ძე ღმრთისა (იოანეს სახარებისა და ეფესელთა მიმართ ეპისტოლეს განმარტებიდან, სადაც წმ. მაქსიმე ასაბუთებს თავის პროტოლოგიასა და ესქატოლოგიას). ქრისტეს განსხეულებამ და განკაცებამ ჩვენ, ადამიანებს, მოგვიტანა და მოგვანიჭა განღმრთობა და გაღმერთკაცება (როგორც ამბობდა ჩვენი თანამედროვე მამა იუსტინე პოპოვიჩი, წმ. მაქსიმეს ღვთისმეტყველების ერთგული მიმდევარი). ამიტომ, წმ. მაქსიმეს მიხედვით, სრული ღვთაებრივი შემოქმედება და სრული გამოცხადება, ნაწილობრივ აღწერილი წმიდა წერილში, არის მხოლოდ განსხეულების საიდუმლოს წინასწარი შეტყობინება და თანდათანობითი გამჟღავნება, ანუ ყოველი და ყოველივე გამოცხადებაში, წინასწარ წარმოსახავს სახარებისეულ, ეკლესიისეულ, ყოვლადკოსმიურ, ესქატოლოგიურ ღმერთკაც ქრისტეს.
ამის შესახებ წერს ღმრთივგანბრძნობილი მაქსიმე:
„სიტყვის/ლოგოსის განკაცების საიდუმლოება შეიცავს წმიდა წერილის ყველა გამოცანისა და წინასახის შინაარსს, აგრეთვე, ის შეიცავს ხილული და გონებით შეცნობადი ქმნილებების შესახებ ცოდნას. ვინც შეიცნო ქრისტეს ჯვარცმისა და დაფლვის საიდუმლოება, მან შეიცნო სიტყვანი – ლოგოსები (მიზეზები) წინასწარგანზრახულისა. ხოლო ის, ვისაც შეცნობილი აქვს გამოუთქმელი არსი (thn aporrhton dunamin) აღდგომისა, მას შეცნობილი აქვს მიზანიც, რის გამოც ღმერთმა საწყისშივე მოიყვანა ყველაფერი (ta panta) მყოფობაში.“[15] უკვე აქ, ამ მცირე ტექსტში, ჩანს, ერთის მხრივ, წმ. მაქსიმეს პროტოლოგია (როცა საუბარია პირვანდელ მდგომარეობაზე და ლოგოსებზე) და, მეორეს მხრივ, – ესქატოლოგია (ქრისტეს აღდგომა, რომელიც ხსნის ღმრთის წინასწარგანზრახულობას და შესაქმის საბოლოო მიზანს). მაგრამ, ამავე დროს, წმ. მაქსიმე, პროტოლოგიასა და ესქატოლოგიას შორის აყენებს ქრისტეს ჯვარცმისა და დაფლვის საიდუმლოებას, ანუ განგებულებით, მაცხოვნებელ ქმედებას – ცოდვისა და სიკვდილისაგან ხსნას. ამ შუალედურ რეალობას, როგორც განგებულებით ქმედებას, ქრისტეს მხსნელ ვნებას, წმ. მაქსიმე ასევე, სრული სერიოზულობით ითვალისწინებს თავის ღვთისმეტყველებაში, რადგან ის არის სოტერიოლოგი ღვთისმეტყველი, შუა საუკუნეების სქოლასტიკოსებისგან განსხვავებით, რომლებიც ჰიპოთეტურ საკითხ ებს იხილავდნენ. ახლა, მხოლოდ იმას ვიტყვით, რომ ამ შუალედურ, მხსნელ იკონომიას (განგებულებას), ის უწოდებს επισαχθείσα οικονομία – დამატებით იკონომიას, რაც არის განგებულება ქრისტეს ვნებისა მისი განკაცებიდან აღდგომამდე. ახლა, ჯერ-ჯერობით, მივუმატოთ ისიც, ქრისტეს ყოვლისმომცველი საიდუმლოება მოი ცავს ამ, ხსნის განგებულებას და ეს არ ცვლის საღმრთო განზრახვას ძე ღმრთისას განკაცების შესახებ, ადამიანის განღმრთობისა და ღმერთთან შეერთების მიზნით. ამ ყოვლისმომცველი ღმერთკაცობრივი საიდუმლოების უსასრულო განზომილებანი, შემჭიდროებული სახით, შეგვიძლია ვიხილოთ წმ. მაქსიმეს მე-60 პასუხში თავისი მოწაფე თალასესადმი, აფრიკელი ბერისადმი, რომელსაც გააჩნდა ბერ-მონაზონთათვის დამახასიათებელი მღვიძარება და ქრისტიანული სარწმუნოებისა და ცხოვრების საიდუმლოებების სიღრმეებში წვდომისკენ სწრაფვა, და ისეთი კითხვების დასმის უნარი, რომლებიც იწვევდნენ ბიზანტიის დედაქალაქიდან აფრიკაში, მის მონასტერში ჩამოსული, მოძღვრისა და თანამოღვაწის ღრმა პასუხებს. იგივე ღმერთკაცობრივი საიდუმლოება, მაგრამ, ამჯერად, სხვა პერსპექტივიდან, შეგვიძლია დავინახოთ თალასესადმი 59-ე პასუხის იმ ნაწილში, სადაც წმიდა მამა განმარტავს პეტრე მოციქულის სიტყვებს: „და მოიღოთ აღსასრულსა მას სარწმუნოებისა თქვენისასა – ცხორებაი სულთა“ (I პეტრ. 1; 9). თავდაპირველად, თალასესადმი 60-ე პასუხიდან მოვიყვანოთ სიტყვები, რომლებიც მნიშვნელოვანია ჩვენი თემისთვის:
ქრისტეს საიდუმლოს წმ. წერილის სიტყვა ქრისტეს უწოდებს (კოლ. 1. 26-27[16])… ანუ ერთი და იგივეა ქრისტე და ქრისტეს საიდუმლოება. და ეს ცხადია არის გამოუთქმელი და შეუცნობელი შეერთება ღმრთაებრიობისა და ადამიანურობისა ერთ ჰიპოსტასში, როცა, სიტყვის ჰიპოსტასით, ყოველმხრივ ერთიანდება ადამიანურობა ღვთაებრიობასთან და წარმოადგენს ერთ შედგენილ ჰიპოსტასს (μίαν σύνθετον υπόστασιν) ორივესგან (ღვთაებრივი და კაცობრივი ბუნებისგან)… სწორედ ეს არის ის დიდი და დაფარული საიდუმლო (ეფ. 3; 3, 9, 5; 32, კოლ. 1; 26-27, I ტიმ. 3; 16). ეს არის ის ნეტარი საბოლოო მიზანი (τέλος), რის გამოც ყოველივე შეიქმნა. ეს არის ის ღვთაებრივი მიზანი (σκοπός) წინასწარგანზრახული უწინარეს ყოველი არსებისა, და როცა განვსაზღვრავთ მას (მიზანს) ვამბობთ, რომ ის არის წინასწარგანზრახულის აღსრულება (τέλος), რის გამოც ყველაფერი შეიქმნა, ხოლო მას – არაფერი განაპირობებდა. ამ საბოლოო მიზნის (τέλος) მჭვრეტელმა ღმერთმა შექმნა არსებათა არსობა. ეს არის ჭეშმარიტად ღმრთის განგებულების ბოლო ზღვარი (πέρας) და იგივე (ბოლო ზღვარი) იმათთვის, ვისზეც ის განიზრახავს, რომელსაც მოჰყვება ღმერთში თავ-ჰყოფა (თავმოყრა) (anakefalaiwsis) ყოველი მისი ქმნილებისა (ეფ. 1, 10-11[17]). ეს საიდუმლოება მოიცავს (τό περιγράφον) ყველა საუკუნეს და ავლენს იმ განუზომელსა და უსასრულო, საუკუნეთა მიღმა წინარეარსებულ, ღმრთის დიდ განზრახვას (ესაია. 9; 5[18]), რისი მაუწყებელიც გახდა სწორედ ის, არსობით ღმრთის ლოგოსი, სიტყვა ღმრთისა – ქრისტე, რომელიც განკაცდა და გაგვიხსნა, თუ შეიძლება ასე ითქვას, მამობრივი სახიერების უღრმესი სიღრმე და თავის თავში გამოავლინა ის საბოლოო მიზანი – აღსასრული, რის გამოც, უეჭველია, მიიღო არსებობის საწყისი ყოველმა ქმნილებამ. „ქრისტეს გამო, ანუ ქრისტეს საიდუმლოების გამო, ყველა საუკუნემ და ყველაფერმა, რაც არის ამ საუკუნეებში, მიიღო ქრისტეში საწყისი და არსებობის საბოლოო მიზანი. რადგან უწინარეს საუკუნეთა წინარეგანზრახვამ (ღმრთისა), ბოლო ჟამს, გაამჟღავნა ქრისტეში, საზღვრულისა და განუსაზღვრელის, ზომისა და უზომობის, სასრულისა და უსასრულობის, შემოქმედისა და შემოქმედების, მოძრაობისა და უძრაობის შეერთება, რითიც აღასრულა ღვთაებრივი წინარეგანზრახვა, რათა ყველაფერი, რაც ბუნებაში მოძრაობს, გაირინდოს არსობით ყოვ ელმხრივ უძრავი ღმრთის გარშემო, გაირინდოს სრულიად ყოველგვარი მოძრაობა – მისგან, მისკენ, ერთმანეთისკენ და შეცნობით მიიღოს ენერგიით უცვლელი და შესაბამისი ცოდნა მისი, ვის წიაღშიც ღირს იქმნენ გარინდებისა, რომელიც (შეცნობა) ანიჭებს მათ ნეტარებას შეცნობილისა… ეს საიდუმლოება წინასწარ განსჭვრიტა უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა მხოლოდ მამამ, ძემ და სული წმიდამ. მამამ – კეთილი ნებით, ძემ – თვითმოქმედებით, ხოლო სულმა თანაქმედებით… ანუ, წინაგანჭვრეტა ქრისტესი მოხდა არა იმის მიხედვით, თუ ვინ იყო იგი ბუნებით თავისი თავისთვის, არამედ იმის მიხედვით – როგორი მოგვევლინა იგი, (როგორც ღმერთკაცი) განგებულებით ჩვენი ცხონებისათვის, როგორიც გახდა მოგვიანებით. რადგან ჭეშმარიტად შეშვენის, რომ ის, ვინც ბუნებით არსებულ ქმნილებათა არსობის შემოქმედია, იყოს, აგრეთვე, მადლისმიერი განღმრთობის თვითშემოქმედიც მათთვის, ვინც შექმნილია, რათა მყოფობის მომნიჭებელი, მათთვის, საუკუნო კეთილმყოფობის მომნიჭებელიც იყოს.“[19] მოყვანილი სიტყვებიდან ჩანს ქრისტეს საიდუმლოს მრავალმხრივობა, რომელიც, აგრეთვე, იმის საფუძველსაც წარმოადგენს, რასაც ქრისტიანულ პროტოლოგიას ვუწოდებთ, და იმისაც, რასაც ქრისტიანულ, მართლმადიდებლურ ესქატოლოგიას ვუწოდებთ. გავიმეოროთ ბოლოს ციტირებული სიტყვები: პროტოლოგია ეხება მყოფობას, საუკუნო მყოფობასაც კი (τό αεί είναι), მაშინ, როცა ესქატოლოგია ეხება საუკუნო კეთილმყოფობას (τό αεί εύ είναι). ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ ღმერთმა ყველაფერი მარადიული სიცოცხლისთვის შექმნა და ყველაფერი მარადიულად იარსებებს. ამის გარანტია ის არის, რასაც წმ. მაქსიმე ღმრთის წიაღში წინარეარსებულ ლოგოსებს უწოდებს (λόγοι – სიტყვანი, მიზეზები), რომლებიც საღმრთო ნებას წარმოადგენენ, და მიზეზებს და ნიმუშებსყველა არსებული ქმნილებისა. ყველა ეს ლოგოსი იმყოფება მარადიულ და იპოსტასურ ღვთაებრივ ლოგოსში და, ამიტომ, ყოველნაირად მიისწრაფვის მისკენ, რადგან ყველაფერი მის მიერ და მისთვის შეიქმნა, და მისთვის არსებობს. ის, როგორც ლოგოსი, ზეარსებული და ამ ლოგოსთა მიზეზი, უსასრულოდ აღემატება მათ (კოლ. 1. 16-17)[20] შეიძლება დაისვას კითხვა: რა არის უფრო ადრინდელი,და რა – გვიანდელი? აქ საქმე გვაქვს იმ პოზიციასთან, რომელსაც მართლმადიდებლურ ხატწერაში უკუ-პერსპექტივას ვუწოდებთ. რასთან გვაქვს საქმე? უნდა გვახსოვდეს, რომ წმიდა მაქსიმესთან დასაწყისი, ანუ წერტილი ალფა და დასასრული, ანუ წერტილი ომეგა, მჭიდროდ უკავშირდებიან ერთმანეთს და ღმრთის მარადიულ გონში, წმიდა სამების მარადისობისწინა დიად განზრახვაში (ესაია. 9; 6[21], თალასესადმი მე-60 პასუხი) – ისინი ემთხვევიან და უტოლდებიან ერთმანეთს, კონკრეტულად, ლოგოს-ძესთან – ქრისტესთან. ეს ასეა ღმერთში და ღმრთის წინაშე, მაგრამ ჩვენთვის, ქმნილებათათვის, შექმნილ სამყაროსთვის, არსებათათვის, რომლებიც შექმნილნი არიან (და ამიტომ, როგორც შექმნილ არსებებს შეზღუდულობა ახასიათებს), ანუ ჩვენ გვახასიათებს მოძრაობა (κίνησις)) დასაწყისისგან დასასრულისკენ. და აქ, თითქოს, დასაწყისი განსაზღვრავს დასასრულს, ალფა განსაზღვრავს ომეგას. მაგრამ, რადგან ქმნილებათათვის, და, უპირველეს ყოვლისა, ადამიანისთვის, როგორც ღმრთის ხატისთვის და ღმრთის მსგავსისთვის, ღმრთაებრივი განგებულებით პოტენციურად, დინამიურად განსაზღვრულია ღმრთაებრივი შეუქმნელი განღმრთობა ლოგოს-ძე-ქრისტეში, როცა ისინი აღწევენ დასასრულს, რომელიც არის ქრისტე, ღებულობენ არა მხოლოდ დასაწყისს, არამედ, უსაზღვრო და უკიდეგანო, ანუ სრულიად შეუზღუდავ განღმრთობას. და ეს განღმრთობა უსაზღვრო და უკიდეგანო არა მხოლოდ მომავლის მიმართებაშია, არამედ, წარსულის მიმართებაშიც. ერთი სიტყვით – ეს არის ყოველი მიმართულებით შეუზღუდავი ღმრთაებრივი მარადისობა, ქრისტეში განღმრთობა ანუ გაღმერთკაცება. და აქ, ესქატოლოგიური წერტილი ომეგა განსაზღვრავს პროტოლოგიურ წერტილ ალფას. აღსასრული, როგორც სისრულე განსაზღვრავს საწყისს, და არა პირიქით. ბუნებრივია, რომ არ არსებობს დასასრული დასაწყისის გარეშე, მაგრამ არც დასაწყისი არსებობს, თუ ის, რაც იწყება არ აღესრულება სრულად – τελοσ, τελεωσισ – რაც არის უსასრულო აღსასრული. სწორედ ამას გამოხატავს წმ. მაქსიმეს აპოფატური ენა. განსაკუთრებით, ისეთი პარადოქსული გამონათქვამები, როგორიცაა: „αεικίνιτος στάσις, κίνησις στάσιμος“ – მუდმივმოძრავი დგომა, გაჩერებული მოძრაობა, და კიდევ: „άνθροπος άναρχος καί ατελεύτητος“ – უსაწყისო და უსასრულო ადამიანი[22].
სანამ განვმარტავთ წმიდა მაქსიმეს ამ ღრმა სიტყვებსა და აზრებს, მოვიყვანოთ ნაწყვეტი თალასესადმი 59 პასუხიდან, რომელიც დავყეთ 9 ნაწილად, გააზრების გაადვილებისათვის, რადგან რთულია ამ ტექსტის გაგება და თარგმნა:
„ხოლო სულების ხსნა ჭეშმარიტად არის რწმენის აღსრულება (τό τέλος – I პეტრ. 1, 9[23]); ხოლო რწმენის აღსრულებაა – სარწმუნოს (ღმრთის) ჭეშმარიტი გამოცხადება; ხოლო სარწმუნოს ჭეშმარიტი გამოცხადება არის რწმენის ანალოგიურად, გამოუთქმელი, რწმენით მიღებულის (ღმრთის) განმტკიცება (περιχώρησης) ყოველ (მორწმუნეში), ხოლო რწმენით მიღებულის, ანუ ღმრთის განმტკიცება (პერიხორისისი) არის მორწმუნეთა აღსასრულში საწყისთან დაბრუნება. ხოლო ეს, აღსასრულში საწყისთან დაბრუნება არის წადილის (εφέσεως) აღსრულება, ხოლო ეს წადილის აღსრულება არის მოწადინეთა მუდმივმოძრავი დგომა საწადელთან (ქრისტესთან) (η περί τό εφετόν τών εφιεμένων αεικίνιτος στάσις). ხოლო მუდმივმოძრავი დგომა არის გამოულეველი ნეტარება საწადელთან; ხოლო ეს ულევი ნეტარება არის ზებუნებრივ ღვთაებრივ სიამეებთან ზიარება. ხოლო ზებუნებრივ ღვთაებრივ სიამეებთან ზიარება არის მაზიარებელთა მიმსგავსება (ομοίωσις) საზიარებელისადმი (ქრისტესადმი); ხოლო მაზიარებელთა მიმსგავსება საზიარებელისადმი არის ქმედითი მიმსგავსების მეშვეობით (κατ΄ενεργείαν), მაზიარებელთა საწადელი გაიგივება საზიარებელთან – ქრისტესთან. ხოლო ქმედითი მიმსგავსების მეშვეობით, მაზიარებელთა საწადელი გაიგივება საზიარებელთან არის განღმრთობის ღირსთა განღმრთობა (θέωσις); ხოლო განღმრთობა არის, გარემოცვის პრინციპით, (καθ΄υπογραφής λόγον) გარეშემოცვა და აღსასრული (περιοχή καί πέρας) ყველა დროისა და საუკუნისა და იმისი, რაც მათ წიაღშია. ხოლო გარეშემოცვა და აღსასრული (περιοχή καί πέρας) ყველა დროისა და საუკუნისა, და ყველაფრისა მათში – არის ყოვლისმომცველი და ჭეშმარიტი საწყისის (αρχής), ჭეშმარიტ და ყოვლისმომცველ აღსასრულთან (τέλος) ურღვევი ერთობა მაცხოვარში; ხოლო ურღვევი ერთობა მაცხოვარში ყოვლისმომცველი და ჭეშმარიტი საწყისისა (αρχής), ჭეშმარიტ და ყოვლისმომცველ აღსასრულთან (τέλος) – საუკეთესო გამოსავალია (έκβασις) ბუნებრივ არსებათათვის, რომლებიც არსებითად შეზღუდულნი არიან საწყისითა და აღსასრულით (μεμετρημένων). ხოლო თავსა და ბოლოში შეზღუდულ (περιγεγραμένων) არსებათა გამოსავალი, არის მათი ღირს-ყოფა უშუალო და უსასრულო, სრულიად უკიდეგანო, ყოვლადძლიერ და ზეყოვლისშემძლე ღვთაებრივი ენეგრიით (ქმედუნარიანობით); ხოლო უშუალო და უსასრულო, სრულიად უკიდეგანო, ყოვლადძლიერი და ზეყოვლისშემძლე ღვთაებრივი ენერგია არის – გამოუთქმელ და ზეგონებრივ ერთობაში მყოფ ქმედუნარიანთა (τών ενεργουμένων – ენერგიზებულთა, განღმრთობილთა) გამოუთქმელი და ენითაღუწერელი ნეტარება და სიხარული, რომლის გამოსახატავად, ბუნებაში არსებულ არსებათათვის, სრულიად შეუძლებელია აზრებისა თუ სიტყვების, ცნებებისა თუ გამოთქმების მოძებნა. რადგან, ბუნებას არ გააჩნია ზებუნებრივის ლოგოსები (საწყისები, პრინციპები), ასევე, არც ბუნების საწინააღმდეგო კანონები გააჩნია. ხოლო ზებუნებრივს ვუწოდებთ იმ ღვთაებრივ, გონებისთვის მიუწვდომელ ნეტარებას, რომელსაც იქმს ღმერთი, როცა ბუნებით უერთდება ღირსებს, მადლის მეშვეობით; ხოლო, ბუნების საწინააღმდეგოს ვუწოდებთ იმ გამოუთქმელ ტკივილს, რომელიც შედეგია მოკლებისა (ზემოთ თქმული ნეტარებისა), და რომელსაც, ჩვეულებრივ, ღმერთი მიაყენებს უღირსებს, ბუნებით შეერთებისას, მადლის გარეშე. (ანუ ყველა ადამიანთან ერთიანდება, მაგრამ ღირსეულებს უერთდება მადლით, რადგან ისინი მადლიერნი არიან, ამიტომაც განიცდიან უსაზღვრო ნეტარებას, ხოლო უღირსებს უერთდება უმადლოდ, რადგან ისინი არ არიან მადლიერნი, ანუ უმადლონი არიან, ამიტომაც განიცდიან უსაზღვრო ტკივილს – მთ-ეპ. სტეფანე.). რადგან, როცა ღმერთი, რომელიც, აუცილებლად, ყველას შეიერთებს ბოლო ჟამს, უერთდება ყოველს, თავად იცის – როგორ, ყოველი მდგომარეობისადმი შესაბამისი განწყობის მიხედვით, იძლევა იმ შეგრძნებას, რომელსაც თითოეული თავად (თავისუფალი ნებით) იყალიბებს (διαπεπλασμένος) მის (ღმრთის) მისაღებად.[24]“
ეს მაქსიმესეული სინთეზი უფრო შეკუმშულად მოგვყავს:
სულების ხსნა – რწმენის აღსრულება;
სრული გამოცხადება რწმენით მიღებული ღმრთისა – მორწმუნეთა განმტკიცება (პერიხორისისი) რწმენით მიღებულ ღმერთში;
აღსასრულში საწყისთან დაბრუნება – პირველსაწყისი წადილის აღსრულება;
მოწადინებულთა საწადელში (ქრისტეში) მუდმივმოძრავი დგომა – უსასრულო ნეტარება მასთან;
ღვთაებრივ ნეტარებასთან ზიარება – ქრისტესადმი მიმსგავსება;
ენერგიით (ქმედუნარიანობით) მასთან გაიგივება – განღმრთობა;
ყველა დროისა და საუკუნის და მათში მყოფის გარეშემოცვა – ჭეშმარიტი საწყისისა და ჭეშმარიტი აღსასრულის ურღვევი ერთობა გამოხსნილში;
საბოლოო, საუკეთესო გამოსავალი ბუნებრივ, თავში და ბოლოში შეზღუდულ არსებათათვის – ღვთაებრივი ენერგია (ქმედება) ღირსებში;
გამოუთქმელი ნეტარება და სიხარული განღმრთობილთათვის – ღირსთა მადლისმიერი შეერთება ღმერთთან – სიხარულით, ხოლო უღირსთა – ტკივილით, მათ მიერ, საკუთარი ნებით, ღვთაებრივი მადლისგან (სიყვარულისგან) განშორების გამო (როგორც ამატებს წმ. მაქსიმე)[25]. როცა უბრალოდ კითხულობ წმ. მაქსიმეს ამ და სხვა, მსგავს ტექსტებს, რომლებიც გამოირჩევიან უდიდესი სიღრმით და არიან მართლმადიდებელი საეკლესიო ღვთიური აზრისა და ღვთიური სიბრძნის უნატიფესი საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური მეტყველების ნიმუშები, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ წმ. მაქსიმესთან მალევე ვლინდება ბიბლიურ-ქრისტიანული პროტოლოგიის (პირველსიტყვაობა, ყოველი არსების პირველსაწყისი) ახლო შეკავშირება ბიბლიურ-ქრისტიანულ ესქატოლოგიასთან (ბოლოსიტყვაობა, ყოველი არსების საბოლოო რეალობა, ანუ მარადიული არსებობა და სიცოცხლე იმისა, რაც არსებობს და სურს არსებობა). უყურადღებო მკითხველმა ან მსმენელმა შესაძლოა იფიქროს, რომ ეს, ძალზედ ცნობილი, ანტიკური – „ყველაფრის საწყისთან დაბრუნებაა“, ანუ რომ წმ. მაქსიმეზე, სინამდვილეში, ახდენს გავლენას ორიგენე და მისი მეშვეობით ელინური ფილოსოფიის მემკვიდრეობა; რომ ეს არის ცნობილი აპოკათასთაზისი, ანუ ყველაფრის დაბრუნება პირველსაწყის მდგომარეობაში. თითქოს და, აქ ისევ საქმე გვაქვს მარადიულ წრებრუნვასთან, გამოუვალი ბრუნვის ციკლთან, და ამით, ისტორიისგან, მოვლენებისგან, სიახლეებისგან, ახლისგან გაქცევასთან, სოლომონის ფრაზის მსგავსად: „არაფერია მზის ქვეშ ახალი“ (ეკლ. 1; 9).
ამ დროს, წმ. მაქსიმესთან, სულ პირიქითაა ყველაფერი. რადგან, თუმცა, იგი დაჟინებით უსვამს ხაზს დასაწყისისა და დასასრულის კავშირს და განგებულებისმიერ განგრძობას აღსასრულისა საწყისისკენ[26]. ხაზი გაესვას უძველეს, ღმრთაებრივი განგებულებით სიბრძნით დაფარულ და, ამავე დროს, განცხადებულ, ჭეშმარიტებასა და საიდუმლოებას – რომ მარადისობის უწინარესმა, წმიდა სამების ერთმა და იმავე დიდმა განზრახვამ, ყველაფერი თავიდანვე წინასწარ განჭვრიტა და წინასწარ განსაზღვრა. რომ ერთმა და იმავე ღმერთმა, შემოქმედმა და ყველაფრის განმგებელმა, საწყისშივე, სწორედ ამ დიდი განზრახვით წინასწარ განსაზღვრა თავის სიყვარულში, რომ წმიდა სამების ერთი პირი, „საუკუნეთა აღსრულებისას“, იქნებოდა, აგრეთვე, საბოლოო აღსასრულის თვითმოქმედი მომნიჭებელი, ანუ მხსნელი და განღმრთობი (განმადიდებელი). ეს არის ის, რასაც წმ. მაქსიმე, პავლე მოციქულის შემდეგ, ქრისტეს საიდუმლოებას უწოდებს (თალასესადმი მე-60 პასუხი).
ამიტომ, ამბობს წმ. მაქსიმე: თუმცა, ადამიანს, რომელიც, თავდაპირველად შეიქმნა ღმრთის ხატად და მსგავსად, ღმრთის მოწადინედ და მისკენ მისწრაფებულად, სამოთხეში მიენიჭა სიამეებისა და ტალანტების სიუხვე, აგრეთვე, განესაზღვრა კიდევ უფრო აღმატებულისკენ სწრაფვა, მაგრამ, რადგან დაეცა და განეშორა ღმერთს და საკუთარი თავი დააკნინა ისე, რომ თითქმის „უიმედო შემთხვევად“ იქცა, დაკარგა რა ღმერთთან კავშირი (κοινωνία), მაინც, იმავე ადამიანს, ქრისტეში განსხეულებულსა და განკაცებულს, არა მხოლოდ პირველსაწყისი სამოთხისეული მდგომარეობის აღდგენა ებოძა, არამედ გაცილებით უფრო მეტი „სივრცე და სიგრძე, სიმაღლე და სიღრმე“ (ეფ. 3. 18[27]), და ყოველმხრივ უზრუნველი თანაზიარება (κοινωνίαν). მეორე თანაზიარება (δευτέραν κοινωνίαν), რომელიც გაცილებით აღემატება პირველს, და ეს არის იპოსტასური ერთობა ღმრთაებრივ ბუნებასთან ქრისტეში, რომელიც არის ძე ღმრთისა და იქცა ძედ კაცისა, თუმცა იგი ერთი და იგივეა „გუშინ, დღეს და უკუნისამდე“ (ებრ. 13. 8). ქრისტეში ადამიან მა მიიღო ის, რაც სამოთხეში მოისურვა არასათანადო დროს არაბუნებრივად გაკადნიერებულმა, – ღმერთთან ტოლობა (ισοθέιαν), რაც ქრისტეში არის ძეობა და ერთობა ღმერთთან, ჭეშმარიტი და სრული ადამიანობის შენარჩუნებით, იმ საიდუმლოების თანახმად, როცა ძე ღმრთისა იქცევა სრულ კაცად, თუმცა ინარჩუნებს ჭეშმარიტ ღმერთობას.
ეს არის ნამდვილი ახალქმნილება, ახალი მდგომარეობა „ახალი ქმნილებისა ქრისტეში“ (II კორ. 3; 6[28]; 5. 17[29]; ეფ. 2. 15[30] 4. 24[31], გამოცხ. 21. 5[32]), რომელიც შეუდარებლად აღემატება პირველსაწყის სამოთხისეულ მდგომარეობას, ანუ იმ საწყისს – ალფას. ეს აღსასრული – Τέλος – ომეგა, რომელსაც წმ. მაქსიმე უწოდებს „აღსასრულის დაბრუნებას საწყისთან“, უფრო ზუსტად: „საწყისის აღსრულებას აღსასრულში“, ისე, რომ ეს უბრალოდ „დაბრუნება“ კი არ არის, არამედ მარად ახალი და ახალქმნადი – „ერთიანი ახალი მზის ქვეშ“ (წმ. მაქსიმე და წმ. იოანე დამასკელი), როცა ღმერთი ჭეშმარიტად წარმოთქვამს და აღასრულებს თავის ესქატოლოგიურ სიტყვებს:
„აჰა ესერა ყოველსავე ახალ-ვჰყოფ“ (გამოცხ. 21; 5). ეს არის ის ესქატოლოგიური ერგასეული, ძველ აღთქმაში წინარეგანცხადებული იუბილე „შვიდი შვიდეულისა“, ანუ შაბათობა, ხოლო ახალ აღთქმაში, ეკლესიაში აღსრულებული (υπερεκλερισσου) „სასუფეველი ძისა მისისა საყვარელისა“ (კოლ. 1. 13) „განუზომლად მეტი, ვიდრე ძალგვიძს ვითხოვოთ ან გავიაზროთ“ (ეფ. 3. 20; შდრ. I კორ. 2. 9[33]), როგორც ღმრთის სულის გარდამოდინება, რომელიც „გვიცხადებს და გამოეძიებს სიღრმეთა ღმრთისასა“ (I კორ. 2; 10), ყოველ ხორციელზე „შვიდგზის სამოცდაათჯერ“ (ამის შესახებ იხ. წმ. მაქსიმეს 65-ე პასუხი თალასეს მიმართ). ქრისტეს განკაცება ნიშნავს ახალქმნილ კავშირს κοινωνια ღმრთისა და ადამიანისა, მარადიულ καινοτομουντα αι φυσεις -ს (კავშირს), რადგან καινοτομούνται αι φύσεις – ახლად აღმოცენდება ბუნება[34] ქრისტე ღმერთკაცთან ერთობაში, რომლითაც ადამიანს ენიჭება „შეუქმნელი განღმრთობა“ (τήν αγένητον θέωσιν) და ხდება „მადლის მიერ, უსაწყისო და უსასრულო“ (ανάρχους κατά χάριν καί ατελεύτετος).
წმ. აღმსარებელი წერს: „რადგან განკაცებულმა ლოგოსმა ბუნებასთან დამყარებული სხვაგვარი კავშირით (ადამიანურ ბუნებასთან და, მასთან ერთად, ღმრთივშექმნილ ქმნილებათა ბუნებასთან), რომელიც გაცილებით აღემატება პარადოქსალურობით პირვანდელ კავშირს (δευτέραν κοινωνίαν ο Λόγος εκοινώνησε τή φύσει, πολύ τής προτέρας περοδοξοτέραν), რამდენადაც, თავდაპირველად, უკეთესის მომცემმა, მოგვიანებით, თავად აირჩია, ნებით, უარესი ხვედრი, რათა ხატებაც გადაერჩინა და სხეულიც უკვდავ-ეყო, ხოლო გველის ცრუ სიტყვა, ბუნებისადმი ნათქვამი, სრულიად გაექარწყლებინა, ხოლო ბუნება გარდაექმნა, როგორც დასაწყისში იყო, ბოროტებისაგან წმინდად, გაამდიდრა იგი განღმრთობით, თავდაპირველ მდგომარეობასთან შედარებით (θεώσει πλεονκτούσαν τήν πρώτην διάπλασιν)[35] და როგორც თავდაპირველად, ჯერ არ არსებული ბუნება შექმნა, ასევე, როცა ის დაეცა, იგი, დაცემული, კვლავ იხსნა და განამტკიცა უცვალებლობით, რათა მეტად აღარ დაცემულიყო, და ასე აღასრულა მამის საღმრთო განზრახვა, განაღმრთო-რა იგი (ბუნება) თავისი განკაცების ძალით“ (თალასესადმი 54 პასუხი, CCSG 7, 459, PG 90, 520)[36]. ყველა ციტირებული ტექსტიდან, განსაკუთრებით კი წმ. მაქსიმეს 59-ე და მე-60 პასუხებიდან თალასესადმი, შეგვიძლია დავინახოთ წმ. მაქსიმეს ქრისტოლოგიური და ქრისტოცენტრული ღვთისმეტყველების საფუძვლების შესაბამისობა ქალკედონურ აღმსარებლობასთან, რომელიც ეხება ქრისტეს მიერ ჩვენი საუკუნო ცხონებისათვის აღსრულებულ, განხორციელებისა და განკაცების საიდუმლოებას, რომელიც აღესრულა. როგორც ქალკედონის სარწმუნოების ქრისტოლოგიურ ოროსში, წმ. მაქსიმეს სწავლებაშიც ჩანს ღმერთკაცი ქრისტეს ორერთობლივი საიდუმლო, ადამიანის ღმერთში განდიდების ზომა და საზომი, შერწყმისა და ცვლილების გარეშე, ბუნებისა და პიროვნული იდენტიტეტის შთანთქმის გარეშე, იმ უზომო და განუზომელ გარემოცვაში ღმრთაებრივი სიყვარულით, მადლით, ცხონებით, განღმრთობით.
ერთი სიტყვით, ქრისტე ღმერთკაცშია მოცული წმიდა მაქსიმეს მთელი პროტოლოგია და ესქატოლოგია, ანუ, მთლიანად, მართლმადიდებელი ეკლესიის პროტოლოგია და ესქატოლოგია.
ეპისკოპოსი ათანასე ევტიჩი
თარგმნა: მთავარეპისკოპოსმა სტეფანე კალაიჯიშვილმა
ნაშრომი აღებულია წიგნიდან: წმ.მაქსიმე აღმსარებლისადმი მიძღვნილი საეკლესიო კონფერენციების მასალები, ტომი I.